సంభాషణం: డా. మచ్చ హరిదాసు అంతరంగ ఆవిష్కరణ

[box type=’note’ fontsize=’16’] తెలుగు యాత్రాచరిత్రలపై తొలి పిహెచ్‌డి పట్టా పొందిన డా. మచ్చ హరిదాసు గారితో కొల్లూరి సోమ శంకర్ జరిపిన సంభాషణం ఈ నెల ప్రత్యేకం. [/box]

[dropcap]డా[/dropcap]క్టర్ మచ్చ హరిదాసు కవి, రచయిత, పరిశోధకులు. 22 ఆగస్టు, 1950న కరీంనగర్ జిల్లా గునుకుల కొండాపురం మండలం లోని గన్నేరువరంలో జన్మించారు. ఎం.ఏ (తెలుగు), పి.జి.డి.టి., పిహెచ్.డి పట్టాలు పొందారు. 34 సంవత్సరాలు తెలుగు అధ్యాపకులుగా పనిచేసి అసోసియేట్ ప్రొఫెసర్‌గా పదవీ విరమణ చేసారు.

‘తథ్యము సుమతీ’ (1984), ‘తెలుగులో యాత్రా చరిత్రలు’ పిహెచ్.డి సిద్ధాంత గ్రంథం (1992), ‘గోరుకోయ్యలు’ నానీలు (2006), ‘యేనుగుల వీరాస్వామి’ జీవిత చరిత్ర (2011), ‘వ్యాసలహరి’ సమీక్షలు (2012), ‘యాత్రా చరిత్రలు’ (2012), ‘గునుకుల కొండాపురం పద్మశాలీయులు బూట్ల వంశం ఏడు తరాల చరిత్ర’ (2018) వీరి రచనలు.

సాహిత్యం, విద్యా రంగాల్లో చేసిన కృషికి ‘కరీంనగర్ జిల్లా కలెక్టర్ ప్రశంసా పత్రం’ (2004) లభించింది. ‘డా. జైశెట్టి రమణయ్య ఉత్తమ అధ్యాపక సత్కారం’ (2005) ‘రాష్ట్ర ఉత్తమ అధ్యాపక అవార్డు’ (2008) అందుకున్నారు. ‘తెలంగాణ స్థాయి యం.వి. నరసింహారెడ్డి సాహితీ పురస్కారం’ (2015), ‘బొందుగులపాటి సాహితీ పురస్కారం (2016), ‘డా. మూడ నాగభూషణం గుప్త తెలంగాణ రాష్ట్ర స్థాయి సాహిత్య పురస్కారం’ (2018) మొదలగునవి వీరికి లభించిన పురస్కారాలు.

తెలుగు యాత్రాచరిత్రలపై తొలి పిహెచ్‌డి పట్టా పొందిన డా. మచ్చ హరిదాసు గారితో కొల్లూరి సోమ శంకర్ జరిపిన సంభాషణం ఈ నెల ప్రత్యేకం.

మచ్చ హరిదాసు గారు, నమస్కారం. సంచిక వెబ్‍పత్రికతో సంభాషిస్తున్నందుకు ముందుకు మీకు ధన్యవాదాలు.

నమస్కారం.

మీ రచనల గురించి, మీ పరిశోధన గురించి చర్చించే ముందుగా మీ కుటుంబ నేపథ్యాన్ని వివరిస్తారా? మీ బాల్యపు అనుభవాలు మిమ్మల్ని ఏ రకంగా సృజనాత్మకత వైపు, పరిశోధన వైపుకు నడిపించాయో చెబుతారా?

తప్పకుండా. మా ఊరు కరీంనగర్ జిల్లాలోని బావుపేట. దాన్ని ఆసిఫ్‌నగర్ అని అంటున్నారిప్పుడు. కరీంనగర్‌కి పది కిలోమీటర్లు దూరంలో ఉంటుంది. మా తాతగారి ఊరది. మా తాతగారు తత్వాలు పాడేవారని విన్నాను. నేను ఆయనను చూసింది లేదు. మా తాతగారు మా నాన్నగారి చిన్నప్పుడే చనిపోవడంతో నాయనమ్మని, నాయనను, నాయన చెల్లెలును గునుకుల కొండాపురం తీసుకొచ్చారు నాయనమ్మ నాన్న. తర్వాత మా నాయనను మా తాతగారు (అమ్మమ్మ భర్త) ఇల్లరికం చేసుకుని వాళ్ళకుండే భూమిలో మా మేనమామకీ, మా నాయనకి చెరి సగం ఇచ్చినారు. ఆ కారణంగా కుటుంబ బాధ్యత అంతా మా నాయనగారిమీదే పడింది. మరదళ్ళిద్దరి, బావమరిదికి పెళ్ళిళ్ళు చేశాక, తర్వాత వేరుపడ్డారు. ఆ ఊర్లోనే ఒక చోట ఇల్లు కట్టుకున్నారు. మా నాయన పేరు మచ్చ వీరయ్య. అమ్మ పేరు బుచ్చి రామక్క. అమ్మానాయనలకు నేనొక్కడ్నే సంతానం.

మా నాయనకు చిన్నప్పటి నుంచీ తాత్త్విక చింతన ఎక్కువ. అంటే తండ్రి లేడు కాబట్టి మేనమామ ఇంట్లో ఉంటున్నాడు కాబట్టి ఆయనకు బాధ్యతలు ఎక్కువైపోయి భగవంతుని మీద దృష్టి ఎక్కువ సారించాడాయన. చిన్నప్పటి నుంచే ఆశువుగా కవిత్వం రాసేవాడు. ఏ చిన్న సంఘటన కనపడ్డా కూడా దాని మీద కవితను అల్లేవాడు. నాయన మీద శేషప్ప కవి ప్రభావం ఎక్కువగా ఉండేది. ఆ పద్యాలను చదివి చదివి, వాటి మార్గంలో తను కూడా సీసపద్యాలు కొన్ని రాసినాడు.

శేషప్ప కవి గురించి కాస్త వివరిస్తారా?

శతక సాహిత్యంలో ముఖ్యమైనదిగా ఖ్యాతి గడించిన నరసింహ శతకం రాసిన కవి ఈయనే. శేషప్ప కవి ధర్మపురిలో ఉండేవారు. ఆయన నృసింహ శతకం రాశాడు. ఈ పద్యాలన్నీ శ్రీధర్మపుర నివాస అనే మకుటాన్ని కలిగి ఉంటాయి. ఆయన పద్యాలను నాయన బాగా ధారణ పట్టేవాడు. ఇదంతా నాకెలా తెలుసంటే – నాయన మగ్గం నేస్తూ చెప్తుంటే నేను రాసి పెడుతుండేవాణ్ణి. అప్పుడు నేను ఏడవ తరగతి చదువుతున్నట్టు గుర్తు. ఆ రకంగా నా పదో తరగతి వరకు గునుకుల కొండాపురంలో ఉన్నాము. అక్కడ నేతవృత్తికి ఆదరణ లేకపోవడం వల్ల, నన్ను పై చదువులు చదివించడం కోసం నాయన కుటుంబాన్ని కరీంనగర్‌కి తెచ్చిండు. అప్పట్లో ప్రభుత్వం కరీంనగర్‌లో పద్మనగర్ పేరుతో పద్మశాలీలకు ఉచితంగా ఇండ్లు కట్టించి ఇచ్చినది. అట్లా నాయన కూడా మమ్మల్ని పద్మనగర్‌కి తెచ్చిండు. బడికి పోయేటందుకు రోజూ నేనే వంట చేసుకుని వెళ్ళేది. ఈ కష్టాన్ని తప్పించేందుకు నాయన నన్ను కరీంనగర్‌లో చదివిద్దామని ఇక్కడకు వచ్చేసిండు. నేను టెన్త్ నుండి బిఎ వరకు కరీంనగర్‌లోనే చదువుకున్నాను. నాకు టెన్త్‌లో చింతల నారాయణ అనే ఒక గురువు ఉండేవారు. వారు తెలుగు అద్భుతంగా చెప్పేవారు. ముఖ్యంగా ఛందస్సు మీద నాకు మమకారం ఏర్పడడానికి ఆయన మూలకారుకుడనే చెప్పాలి. ఆయన ప్రభావం ఎంతలా ఉండేదంటే ఛందస్సు నేర్చుకుని  నా క్లాసు వాళ్ళకి నేనే చెప్పేటంత! ఒక టీచరు చెప్పినట్లుగా చెప్పేది. ఛందస్సుని నాకు బాగా లోతుగా ఆయన అనుభవంలోకి తీసుకువచ్చినారు. అప్పుడు నాకు తెలుగు సాహిత్యం మీద కొంత అభిమానం ఏర్పడ్దది.

బి.ఎ.కు వచ్చిన తర్వాత నేను కాలేజీ టాపర్‌ని అయినాను- తెలుగులో. సెకండ్ లాంగ్వేజే అయినప్పటికీ నాకు అందరికంటే ఎక్కువ మార్కులు వచ్చినయి. అది నన్ను తెలుగులో ఎం.ఎ. చేసేందుకు ప్రోత్సహించింది. డిగ్రీలో హిస్టరీ, ఎకనామిక్స్, పొలిటికల్ సైన్స్‌లను ఇంగ్లీషు మీడియంలో చదివానా… భవిష్యత్తులో తెలుగు పాఠాలు బోధించాలని నిర్ణయించుకున్నా కాబట్టి ఎం.ఎ. తెలుగుతో చేశాను. నా సహాధ్యాయిలు కూడా తెలుగులో ఎక్కువ మార్కులొచ్చినాయని నన్ను బాగా ప్రోత్సహించేవారు. చేస్తే తెలుగు ఎం.ఎ. చేయాలనే బీజం నాకక్కడ పడింది. మొదటగా తాతగారి ద్వారా, తర్వాత నాయన ద్వారా తెలుగు సాహిత్యం నా మీద ప్రభావం చూపింది.

ఎం.ఎ. తెలుగు చేసేడప్పుడు  నా క్లాసే‍మేట్స్, నా రూమ్‌మేట్ అనుమాండ్ల భూమయ్యగారు, తంగడి కిషన్ రావు గారు. మాకు కొంచెం దూరంలో ఎన్. గోపి గారు ఉండేవారు. ఈ ముగ్గురు సహచర్యం వల్ల నేను కొంచెం ఎక్కువగానే కృషి చేయవలసి వచ్చింది. ఆ రకంగా నేను తెలుగు సాహిత్యం మీద ఎక్కువ ఆసక్తిని పెంచుకున్నాను.

ఆ కాలంలో విద్యార్థులకి, ఉపాధ్యాయులకీ మధ్య ఎలాంటి సంబంధాలు ఉండేవి? ఇలా ఎందుకు అడుగుతున్నానంటే మీరు చెప్తున్నవారంతా ఇప్పుడు ప్రముఖులు.. అనుమాండ్ల భూమయ్య గారు గానీ ఎన్. గోపి గారు గానీ! అసలు విద్యార్థి దశలో మీరంతా కలిసి ఎలా ఉండేవారు?

చాలా బాగా కలిసి ఉండేవాళ్ళం. అనుమాన నివృత్తి చేసుకునేవాళ్ళం. అంటే ఏదైనా విషయం మీద సందేహాలుంటే తీర్చుకునేవాళ్ళం. మా ఎన్.గోపి ఎంత సమర్థుడంటే ఆయన తన ఈడు పిల్లలకు ఏ విషయంలోనైనా సందేహ నివృత్తి చేయగలిగేవాడు. ఆయన బిఎలో తెలుగు లింగ్విస్టిక్స్ తీసుకున్నాడు. ఆయనొక్కడే విద్యార్థి. ప్రొఫెసర్లందరూ ఆ ఒక్కడికే పాఠాలు చెప్పేవారు. తెలుగులో నిష్ణాతుడైపోయినాడు. తెలుగు సాహిత్యంలో గోల్డ్ మెడల్ కూడా తీసుకున్నాడు. ఆయనిచ్చిన భరోసాతో, ఆయనిచ్చిన ధిలాసాతో నేను తెలుగు సాహిత్యంలో మంచి అభిలాషను కనబరిచిచాను. ఆయన నాకు బాగా దగ్గరి మిత్రుడు. ప్రాణమిత్రుడన్నా తప్పేమీ లేదు. ఈ ముగ్గురు మిత్రులు నాకు దొరకడం నా అదృష్టం. వీళ్ళు ముగ్గురు సామాన్యమైన జీవితం గడిపేవారు. వీరితో కలిసి ఉండడం వల్ల నాకు సమాజం బాగా అవగమమైపోయింది. హెచ్చులకు పోకుండా సాధారణ జీవితం గడపడానికి నాకు వీరు ఉపకరించారు. సాహిత్యంలో కూడా ఏ అనుమానం వచ్చినా వారు తీర్చేవారు. మాకు వేరే ఫ్రెండ్స్ ఉండేవారు కాదు. ఆ కాలంలో రౌడీయిజం వుండేది కానీ మేం ఎవరి జోలికీ పోయేది కాదు. అందరం కలిసి లైబ్రరీకి వెళ్తుండేవాళ్ళం. తరువాత నేను లెక్చరర్ జీవితంలోకి ప్రవేశించాను.

మరి పరిశోధనవైపు ఎలా వచ్చారు? పరిశోధనకి యాత్రా చరిత్రలే ఎందుకు ఎంచుకున్నారు?

లెక్చరర్ అయినాక ఒక పది సంవత్సరాల పాటు నిస్తేజంగానే ఉన్నాను. రచనల మీద ఎక్కువ ఆసక్తి చూపలేదు. 1977లో నేను గోపితో కలసి తంజావూరు వెళ్లాను. ఆయన 1977-78లో వేమన మీద పిహెచ్.డి. చేస్తున్నారు. ఆ ప్రయాణంలో నేను రాత్రంతా మేల్కొని ఉండి ఏ యే స్టేషన్లు వస్తున్నాయి, ఏ టయానికి వస్తున్నాయని అని డైరీలో నోట్ చేసుకున్నాను. ఇది ఆయన గమనించినాడు. అప్పుడేమీ అనలేదు. 1978లో వేమన పద్యాల గురించి మళ్ళీ తంజావూరు పోయినాం. కానీ అక్కడేం దొరకలేదు. అయితే సుమతీ శతక పద్యాలు తాళపత్రాలలో కనిపించినాయి. రెండు తాళపత్రాలు, రెండు రాతప్రతులు కనిపించినాయి. “దాసూ, రాసుకో ఇవి. ఎందుకైనా పనికొస్తాయి” అన్నాడాయన. రాసుకున్నాను. రాసుకున్న తర్వాత కూడా ఆరేండ్లు ఖాళీగానే వున్నాను. 1984లో అడిగాడు – “నువ్వు పిహెచ్.డి ఎందుకు చెయ్యవు… మన వాళ్ళందరు చేసినారు గదా, భూమయ్య చేశాడు, నేను చేశా… నువ్వు కూడా చేస్తే బాగుంటుంది” అని అన్నాడు. ఆయన రెండు అంశాలు సూచించాడు – గ్రంథ పరిష్కరణ పద్ధతులు ఒకటి; కరీంనగర్ జిల్లా గ్రామ నామాలు ఒకటి. సూచించినాడు గాని తర్వాతి కాలంలో గ్రంథ పరిష్కరణ పద్ధతులు నాక్కొంచెం కష్టమయితుందని భావించాడు. రెండవది గ్రామనామాలపై అప్పటికే ఎవరో పరిశోధన చేస్తున్నారట. అప్పుడాయనకి రైల్లో ప్రయాణం చేసిన సంఘటన ఫ్లాష్‌లా తట్టింది. అప్పటికే మా గురువుగారు నాయని కృష్ణకుమారిగారు కాశ్మీర దీపకళిక రాసి ఉన్నారు. ఆయనని ఆలోచన వచ్చింది. “నువ్వు యాత్రా చరిత్రల మీద పరిశోధన ఎందుకు చేయకూడదు?” అన్నాడు. ఇంటర్వ్యులో తను కూడా ఉన్నాడు కాబట్టి వాళ్ళకు చెప్పి ఒప్పించినట్లున్నాడు. ఆ అంశం మీదే పరిశోధన చేయడానికి అనుమతి లభించింది.

అయితే అప్పుడు ప్రొఫెసర్లు – ‘తెలుగులో యాత్రా రచనలు రెండు మూడు కంటే ఎక్కువ లేవు. దీని మీద నువ్వు పరిశోధన ఏం చేస్తావు’ అన్నారు. అప్పుడు వారికి ఏం జవాబు చెప్పిననో జ్ఞాపకం లేదు. ఎందుకంటే చాలా ఏండ్ల క్రిందటి విషయం కదా! మొత్తం మీద సీట్ అయితే వచ్చింది. అప్పుడు నేను నిర్మల్‌లో డిగ్రీ కాలేజిలో పనిచేస్తున్నాను. మా నాయన కరీంనగర్‌లో ఉన్నాడు. నిర్మల్‌లో నా సంసారం ఉంది. నేనేమో ఇక్కడికి రావాలి. పరిశోధన చేయాలంటే అప్పట్లో ఇన్-సర్వీస్ ఇచ్చేటోళ్ళు కాదు. నేను నలిమెల భాస్కర్ వంటి ఓ పది పదమూడు మందిమి ఉండేవాళ్ళం. అందరికీ అప్పడు ఇన్-సర్వీస్ వాళ్ళకి పిహెచ్.డి సీటు ఇచ్చినారు.

మీ పరిశోధనా క్రమం ఎలా సాగింది? యాత్రా చరిత్రలను ఎలా సేకరించారు?

సీటు రాగానే నేను రంగంలోకి దిగినా. నిర్మల్‌లో పనిచేస్తున్నప్పుడు అక్కడి కాలేజ్ లైబ్రరీ చాలా పెద్దది. అక్కడ వ్యాస రచనల సూచి అనే పెద్ద పుస్తకం నాకు లభించింది. అవన్నీ నోట్ చేసుకున్నాను. వ్యాసాలైనా సరే అనుకున్నా. భారతి లాంటి పత్రికల నుండి 80 వ్యాసాల దాకా దొరికినాయి. అవన్నీ ఒక పుస్తకంలో రాసి పెట్టుకున్నా. తర్వాత అప్పుడప్పుడు లీవ్ పెట్టి హైదరాబాదుకు వచ్చి స్టేట్ సెంట్రల్ లైబ్రరీ, సిటీ సెంట్రల్ లైబ్రరీలలో, కృష్ణదేవరాయ ఆంధ్రభాషా నిలయం లాంటి గ్రంథాలయాలలో తిరుగుతూ 80 పుస్తకాలు సేకరించినా. సేకరించడమంటే… ఆ రోజుల్లో జిరాక్స్ చేసేటంత ఆర్థిక స్తోమతేం లేదు. డిగ్రీ కాలేజీల పనిచేస్తున్నప్పటికి వెయ్యి, పన్నెండొందలకి మించి ఎక్కువ జీతం లేదు. పైగా మూడు చోట్ల కుటుంబాన్ని పోషించాలి. ఇక్కడ మళ్ళీ హైదరాబాదులో ఉండాలి. అందుకని జిరాక్స్ చేయకుండా నాకు ఏదైతే అవసరమో ఆ పాయింట్లు నోట్ చేసుకునేవాణ్ణి. ఆ నోట్ పుస్తకాలు ఇప్పటికీ నా దగ్గర ఉన్నాయి. ఓ పది పన్నెండు పుస్తకాలలో రాసుకున్నాను. ఈ పుస్తకంలోంచి, ఏ లైబ్రరీలోంచి రాసుకున్నానో నోట్ చేసేవాడ్ని. దాదాపు ఆరు నెలల్లో 80 పుస్తకాల గురించి 80 వ్యాసాలు సేకరించగలిగాను. ఈ కారణంగానే నేను అందరికంటే ముందు పిహెచ్.డి.ని సబ్మిట్ చేయగలిగినా. 1987లో నాకు రిజిస్ట్రేషన్ అయ్యింది. ప్రీ పిహెచ్.డి. టెస్ట్ పూర్తయ్యాకా వెంటనే రంగంలోకి దిగి ఒక ఆరు నెలలలో రచన పూర్తి చేసినాను. అంటే ఆరు నెలలు లీవ్ పెట్టి పూర్తి చేసినా. మధ్యమధ్యలో కృషి చేస్తునే ఉన్నా, ఈ పదమూడు మందిలో అందరికంటే ముందుగా నేనే సబ్మిట్ చేసినా. ఒక్క కాశీయాత్రా చరిత్ర మీద మాత్రం ఎక్కువ కృషి చేసినా. అది మూడు వందల ఎనభై పేజీల పుస్తకం. దాన్ని ఏ యాభై సార్లు చదివినానో నా అంశం కొరకు. దాని మీద 25 శీర్షికలు పెట్టి, ఒక్కో శీర్షికకు మొత్తం పుస్తకమంతా చదివేవాడ్ని. ఇట్లా చేసి దాన్ని ఒక 120 పేజీల సారాంశంలా నా థీసిస్‌లో రాయగలిగాను. 1989 డిసెంబరులో ఉస్మానియా యూనివర్సిటీలో నా థీసిస్ సబ్మిట్ చేశాను. 1990లో నాకు పిహెచ్‌డి అవార్డు ఇచ్చారు, 1992లో థీసిస్‌ని ప్రింట్ చేసినాను – ప్రింట్ చేసుకుంటే నలుగురికి తెలుస్తుంది విషయం అనే ఉద్దేశంతోటి.

మీ పరిశోధన ద్వారా మీరేం తీర్మానించారు?

ఇందులో తీర్మానించడానికేం లేదు. కాకపోతే వీటిని ఎవరూ చదవడంలేదు. 1838 యేనుగుల వీరాస్వామయ్య గారి కాశీయాత్రా చరిత్ర నుంచి మొదలుకొని 1989 వరకు దాదాపు 80 పుస్తకాలు సేకరించాను.

యేనుగుల వీరాస్వామి గారిపై మీరొక పుస్తకం రాశారు కదా…

అవును. ఆయన పేరుని ఏనుగుల వీరాస్వామయ్య అని వ్యవహరిస్తున్నారు. అది సరి కాదు. అయన పేరు యేనుగుల వీరాస్వామి. ఆయన మిత్రులు శ్రీనివాస పిళ్ళై గారు ఆయన మీది గౌరవంతో అయ్యగారు అనేవారు. అదే క్రమంగా వీరాస్వామయ్యగా మారింది. 2011లో సి.పి.బ్రౌన్ అకాడెమీ వారు యేనుగుల వీరాస్వామి గారి జీవిత చరిత్ర రాయమని నన్ను సంప్రదించినారు. నాకంత శక్తిలేదని మొదట సంశయించినా.. అంగీకరించాను. తమిళనాడులో అనేక లైబ్రరీలు తిరిగినాను. ఎందరో పండితులను కలిసాను, ఎక్కడా సరైన సమాచారం దొరకలేదు. కొంతమంది పండితులు మీ థీసిసే ఉంది కదా, దాని ఆధారంగా మీరు ఆయన జీవిత చరిత్ర రాయండి సరిపోతుంది అన్నారు. నాకు ధైర్యం వచ్చేసింది. రాయడం మొదలుపెట్టినాను. ఈ విధంగా ‘తెలుగు జాతి రత్నాలు’ శీర్షికతో ఆ పుస్తకం వెలువడింది.

పరిశోధన కోసం మీరు సంప్రదించిన కొన్ని యాత్రా చరిత్రల పేర్లు చెబుతారా?

“ఆఁ. కోలా శేషాచలకవి నీలగిరి యాత్ర, 1868 అనుకొంటాను, తరువాత ముఖ్యమైనది 1967లో వచ్చిన నాయని కృష్ణకుమారి గారి కాశ్మీర దీపకళిక. ఈ మూడు చాలా ముఖ్యమైనటువంటివి. కొంచెం సాహిత్యపు విలువలున్న రచనలివి. మిగతావన్నీ యాత్రలు చేసి రాసినవి. ఈ మధ్య కాలంలో మంచి రచనలు వచ్చినాయి. అవి నా థీసిస్‌లో రానప్పటికీ, నేను మళ్ళీ 70 పుస్తకాలు జనవరిలో సేకరించాను. యాత్రాచరిత్రలపై పరిశోధన చేసినానని ఈ రచయితలలో నన్నెవరు సంప్రదించనే లేదు. చాలామందికి అసలు తెలియదు. కేవలం యూనివర్సిటీలో ఉండే ప్రొఫెసర్లకు మాత్రమే తెలుసు. నాకెలా తెలుసంటే అక్కడ నాకెవరు తెలియదు, కానీ నా పేరు చెప్పగానే తెలుగులో యాత్రా చరిత్రలపై పరిశోధన చేసింది మీరే కదా అంటారు. లేదు తెలుగులో యాత్రా రచనల ప్రస్తావన వచ్చినా మచ్చ హరిదాసు మీరే కదా అని అంటున్నారు. అంటున్నారే గాని ఎవరూ నా మీద ఒక వ్యాసం రాసినది లేదు, ఒకరిద్దరు రచయితలు ఈ ప్రక్రియ పేరుతోటి యాత్రా సాహిత్యం మీద వ్యాసాలు రాసినా ఆధారగ్రంథావళిలో నా పుస్తకం పేరుని కూడా ప్రస్తావించలేదు. ఇది నాక్కొంచెం బాధ అనిపించింది.

మీరు అప్పటి యాత్రా రచనలని, ఇప్పటి యాత్రా కథనాలని సేకరించి చదివారు కదా, ఈ రెండిటి మధ్య ఏదైనా తేడా కనబడుతోందా?

ఇప్పుడు రాస్తున్న యాత్రా రచనలలో నవలా రూపంలో రాస్తున్న మల్లాది వెంకట కృష్ణమూర్తి గారు ఉన్నారు. ఆయన ఆధ్యాత్మిక యాత్ర అని, అమెరికా అమెరికా అని పుస్తకాలు రాశారు. తరువాత పరవస్తు లోకేశ్వర్ గారు రాసేది బానేవుంది. గోపీగారు ఐదు విదేశీయాత్రలు చేసినారు. అఫీషియల్ టూర్స్ అన్నమాట. వాటిల్లో ఏంటంటే కొంత చరిత్ర కొంత స్వానుభవము ఉన్నాయి. కొంతమంది విహారయాత్ర పేరిట యాత్రలు చేస్తారు. కొంచెం చదివించే గుణం వీటిల్లో వుంది. పూర్వకాలం వాటిల్లో ఏంటంటే సాహిత్యపు విలువలున్నాయి. ఎం.ఎ. తెలుగు స్థాయి విద్యార్థులు వీటిని అర్థం చేసుకోగలరు. నాయని కృష్ణకుమారి గారిది గానీ, కోలా శేషాచలకవి గారిదైతే కొరుకుడు పడదు. పాషాణపాకంలో ఉంటుంది. పండితులకి మాత్రమే అర్థమవుతుందది. అన్నీ వచన రచనలే కాదు, పద్యరూపంలో వచ్చిన యాత్రాచరిత్రలు ఓ పది పన్నెండు ఉన్నాయి.

ఆచార్య ఫణీంద్ర లాంటివారు రాసినట్టున్నారు.

అవును. ఈ మధ్య కాలంలో చాలా వచ్చాయి. కాశీ వెళ్ళినవి, అమెరికా వెళ్ళినప్పటివి… నయాగారా అనీ.. ఇలా. ఆటాజనికాంచె అని ఎండ్లూరి సుధాకర్ గారు రాసినారు. జర్మనీ యాత్రలో కూడా కవితాయాత్ర గోపీ గారు రాశారు.

మీకు ఏ తేడా గోచరించింది ఈ రెండు రకాలలో?

యాత్రాస్మృతులు పద్య రూపంలో ఉన్నాయి, వచన రూపంలో ఉన్నాయి. నానీల రూపంలో కూడా ఉన్నాయి. నయాగారా అనేది నానీల రూపంలో రాసినదే. 1990 నుంచి ఇటీవలి కాలం వరకూ వచ్చిన 70 పుస్తకాలపై పరిశోధనతో రెండవ సంపుటం వేయాలనుకుంటున్నాను.

మీ అబ్జర్వేషన్స్‌తోనా?

అవును. ఒక అమెరికానే ముగ్గురు నలుగురు యాత్ర చేసినట్లయితే, తులనాత్మకంగా బేరీజు వేయాలని అనుకుంటున్నాను.

ఇటీవల కుమార్ కూనపరాజు అనే ఆయన రష్యా పర్యటన గురించి రాశారు….

“రాసిండ్రు కావచ్చు. నేను హైదరాబాదుకు పోతే ఎక్కువ నవోదయ బుక్ హౌజ్‌కే వెళ్తున్నాను. లైబ్రరీలు తిరుగుతున్నాను. నాకు దొరికినవి మాత్రమే సేకరిస్తున్నాను. నేనెవరికి పరిచయం లేకపోవడం వల్ల కావచ్చు… ఇక్కడ ఇంకో విషయం చెప్పాలి. ఇప్పుడు యాత్రా రచనలు చేస్తున్నవారికి పెద్ద పెద్ద వాళ్ళే ముందుమాటలు రాస్తున్నారు.. వాళ్ళకు నేను తెలుసు. కాని ఎక్కడా కూడా ఒక వాక్యం… ఈ రంగంలో ఈ ప్రక్రియ మీద పరిశోధన జరిగింది అని చెప్పడం లేదు. అందుకే వాళ్ళెవరికి నేను పరిచయం కాలేకపోతున్నాను. లేకపోతే వాళ్ళు పుస్తకాలు పంపించేవారు.

అంటే మీరు ఈ రంగంలో పరిశోధన చేసినట్లు తెలిసి కూడా రాయలేదంటారా?

తెలిసి కూడా రాయలేదనే నేను అంటున్నాను. ఇది ఆన్ ది రికార్డే. నేను బాధ పడుతున్నాను కాబట్టి ఇలా చెప్పడం కరెక్టే. ఇలా ఎందుకు చేస్తారో నాకు తెలియదు.

తెలుగులో యాత్రా రచనలపై పిహెచ్‌డి చేసింది మీరొక్కరేనా?

లేదు. ఒకరు ఎం.ఫిల్ చేశారు. ఒకామె ప్రస్తుతం పిహెచ్.డి. చేసింది. 2015 రమ్యజ్యోతి అనే ఆమె ఎం.ఫిల్ చేసింది. 2018లో యాత్రారచనలపై పిహెచ్.డి. వచ్చింది. ఈ రెండూ కూడా సెంట్రల్ యూనివర్సిటీ నుంచే వచ్చాయి. ఉస్మానియా యూనివర్సిటిలో హిందీ డిపార్ట్‌మెంట్‍‌కి చెందిన పోతుకూచి మాధవి అనే ఆవిడ 1995లో అనుకుంటాను… నా థీసిస్‌ను ముందు పెట్టుకుని హిందీలోని యాత్రా రచనలతో 24 తెలుగువారి యాత్రా రచనలు పోల్చి తులనాత్మక రచన చేసింది. దాన్ని తెలుగు కిందకి కొంత తీసుకోవచ్చనిపించింది నాకు. ఎందుకంటే తెలుగువారి యాత్రా రచనలను దాంట్లో స్పృశించారు కాబట్టి. హిందీ తెలుగు యాత్రలపై తులనాత్మక పరిశోధన అయినా, ఉత్తర భారత యాత్రలపై దృష్టి ఎక్కువ పెట్టారు.

మీ మిగతా రచనలపై చర్చించే ముందు మీ పై మీ నాన్నగారి ప్రభావం ఎంత ఉందో వివరిస్తారా?

మా నాయనగారు చిన్నప్పుడు మూడో తరగతి మాత్రమే చదివినారు. మా ఊళ్ళో రెండవ తరగతి వరకే ఉండేది. రామానుజం అయ్యవారని మా ఊరికి దగ్గర గుండ్లపల్లిలో ఉండేవారు. ఆయన దగ్గరకి నడిచి వెళ్ళి చదువుకునేవారు. రామాయణం, భారతం, భాగవతం బాగా చదువుకున్నారు. తరువాతి కాలంలో ఆయన రామశతకం కూడా రాసినారు. సరస్వతీ మాత మీద ఒక శతకం రాసినారు. తత్వార్థ ప్రకాశిక అనే ఒక పుస్తకం రాసినారు. దాంట్లో రాగాలు, తత్వాలు, కీర్తనలను ఎక్కువగా రాసినారు. మాములుగా వరకవిలా ఆయన ఆశువుగా రచనలు చేసినారు. ఆయన రచనలను నేను రాస్తున్న క్రమంలో నాకు సాహిత్యంపై అభిలాష ఏర్పడింది. నాకు తెలియకుండా ఆయన ప్రభావం నాపై చాలా ఉందని అనిపిస్తుంది. ఆయన మీద ఈ మధ్య కాలంలో బి.వి.ఎన్. స్వామిగారు రేడియో ప్రోగ్రామ్ చేసినారు. తెలంగాణ తేజోమూర్తులలో ఆయనపై వ్యాసం కూడా వచ్చింది. అది నా అదృష్టంగా భావిస్తున్నాను.

మీరింత అత్యద్భుతమైన పాండిత్యము, సృజనాత్మకతా కలిగి ఉండి కూడా ఎందుకని పదిమందికీ తెలియకుండా ఉండిపోవాల్సి వస్తోంది?

అది నా స్వభావంలోనే ఉన్నట్టుంది. నాకు మొదటి నుండి కూడా ఎదుటివాళ్ళు ఏదైనా చెప్తే వినే అలవాటే ఉంది. మరి లెక్చరర్‌గా ఎలా రాణించారని మీరు అడగవచ్చు. తరగతి గదిలో వెళితే నేను మంచి వక్తగానే రాణించాను, విద్యార్థుల హృదయాలలో స్థానం సంపాదించాను. మాది హిస్టరి లాగానో, ఎకనామిక్స్ లాగానో కాదు కదా, పుస్తకం చేతిలో ఉంటుంది కాబట్టి పుస్తకంలోని పద్యం ఆధారంగా విశేషాంశాలు చెప్పడానికి అవకాశం ఉంటుంది. పుస్తకం లేకుండా చెప్పడం నాకు అలవాటు కాలేదు. అందుకే నేను బయట వక్తగా రాణించలేదు, పైగా నేను కవిని కూడా కాదు. కవిని కాకపోవడం వల్లా, వక్తను కాకపోవడం వల్ల నేను సమకాలీనులకు తెలియకుండా పోయినాను. “ఈయన రాత మనిషి కూత మనిషి కాదు” అని మా మిత్రుడొకాయన అంటాడు. అందుకే నన్ను వేదికలపైకి పిలవరు. అయితే పుస్తకం పంపితే సమీక్షలు చేయగలను. ఒక యాభై మందికి నేను సమీక్షలు చేశాను. వాటిని పుస్తక రూపంలో తెచ్చేందుకు ప్రయత్నిస్తున్నాను.

సమీక్ష ఎలా ఉండాలంటారు? సమీక్ష లక్షణాలేంటి?

సమీక్ష మొత్తం పుస్తకం యొక్క అంతస్సౌందర్యాన్ని వెలువరించేదిలా ఉండాలి. అతిగా పొగడకూడదు, అతిగా విమర్శించకూడదు. లోపాలుంటే సున్నితంగా తెలియజెప్పాలి. పొగడ్త ఎలా ఉండాలంటే సత్య విషయాన్నే మితంగా చెప్పాలి. స్తవం చెయ్యదు, వాస్తవం చెప్పాలనేది నా ఉద్దేశం. అతి పొగడ్త వల్ల ఎదుటివారు ఎదగరు. సమీక్ష రాతల్లో ఎక్కువగా ఉంటుంది కాబట్టి చదివేవారు మనల్ని తక్కువ అంచానా వేసేలా ఉండకూడదు. సమీక్ష అంటే ఇలా ఉండాలి అనుకునే విధంగా రాయాలి.

సమీక్షకీ, విమర్శకీ తేడా ఏమిటి? విమర్శ అంటే తింటడమే అనే అపోహ ఏర్పడిపోయింది.

విమర్శ అంటే మంచీ చెడుని విశ్లేషించడమేనని నా ఉద్దేశం. ఇటీవలి సమీక్షలలో చాలామంది తమ అభిప్రాయాలను పైపైన వెలిబుచ్చి, వ్యక్తి పొగడ్త ఎక్కువగా చేస్తున్నారు. అసలు లోపాలను బయటపెట్టడం లేదు. ఎందుకో మరి! అలా రాసేవాళ్ళకే ఇప్పుడు మంచి డిమాండు ఉంది. అలాంటి వాళ్ళతోనే రాయించుకుంటున్నారు. అలాంటివాళ్ళనే వేదికలపైకి పిలుస్తున్నారని నేను అనుకుంటున్నాను.

మీరు కవిత్వం రాయలేదన్నారు, కానీ నానీలు రాసినట్టున్నారుగా…

నిజమే రాశాను. కానీ నానీలను నేను కవిత్వంగా అనుకోను. ఎందుకంటే నేను లెక్చరర్‌గా పనిచేస్తున్నప్పుడు మా వద్దకు వేరే డిపార్ట్‌మెంట్ వాళ్ళు వచ్చేవారు. వాళ్ళకి టైం పాస్ కొరకు కాలక్షేపం కోసం చమత్కారంగా మాట్లాడమనేవారు. ఆ చమత్కార సంభాషణనే నోట్ చేసుకుని నానీలుగా రాయమని సూచించారు. మా గోపీగారి ప్రోత్సాహంతో వాటినే నానీలుగా రాశాను. ఆయనకి చూపిస్తే, ఆయన మెచ్చుకుని వాటిని పుస్తకంగా వెలువరిద్దాం అని ప్రోత్సహించారు. ఒకసారి అష్టమ సభ అని నానీల ఎనిమిదవ వార్షిక సభ జరిగింది. ఆ సభకు నేను వెళ్ళాను. అప్పుడు అక్కడ నాకు నానీలపై సంపూర్ణ అవగాహన కలిగింది. ఇదంతా రాయక ముందు సంగతి. అ సభ నుంచి వచ్చాకా ఒక ఎగ్జామినేషన్ డ్యూటీ పడింది. మా దగ్గర ఎన్.సి.సి. ఆఫీసర్ కెప్టెన్ మధుసూదన్ అని ఉండేవారు. ‘మీరు ఆ సభకి వెళ్ళొచ్చారు కదా, ఏదో ఒక నానీ చెప్పండి’ అన్నారు. నాలో పెద్ద బలహీనత ఉంది. నాకేదీ జ్ఞాపకం ఉండదు. ‘నాకేదీ గుర్తు లేదయ్యా’ అన్నాను. అన్నానే కాని ఎగ్జామినేషన్ డ్యూటీలో నేను చేసేదేముందీ, సూపర్‌విజనే కదా… ఆలోచిస్తూ ఉన్నా. అప్పుడే నావంటూ నా పది నానీలు వెలువడ్డాయప్పుడు. వాటిని నేను ఆయనకు చూపించినాను. ‘చాలా బాగున్నాయి’ అన్నాడు. దాని తర్వాతే వాటిని గోపీగారికి చూపించాను. అప్పుడు ఈ పుస్తకం వచ్చింది. ఈ పుస్తకం పేరు ‘గోరుకొయ్యలు’. గోరుకొయ్యలంటే రైతు తెల్లవారు జామున పొలానికి వెళ్ళేడప్పుడు ఈ గోరుకొయ్యలని చూసి సమయాన్ని తెలుసుకుంటాడు. అంటే ఆకాశంలో మూడు చుక్కలు వరుసగా కనబడుతుంటాయి. అవి గోరుకొయ్యలంటే! ‘ఈ పుస్తకంలో దేశీయ ముద్ర ఉంది’ అని గోపీ ఓ మీటింగ్‌లో అన్నారు. అంటే మన ప్రాంతంలో వుండే వ్యక్తులను స్మరించుకోడం అనేది! నాలుగు నానీల తర్వాత ఇక్కడున్న వారి గురించి ఐదోది… అంటే కాళోజీ లాంటి వారి గురించి.. నా సమకాలికుల గురించి… నా మిత్రుల గురించి.. వాళ్ళ రచనలలో ఉండే అంశాన్ని ప్రధానంగా తీసుకుని నాలుగు లైన్లలో ఎరుకపరచడానికి ప్రయత్నం చేశాను.

నేను డయాబెటిక్ పేషంటును. నా మీద నేనే ఒక నానీ రాసుకున్నాను.

“మధుమేహమూ
గయ్యాళి భార్యలాంటిదే
విడాకులివ్వలేం
కలిసి నవ్వలేం.”

ఇంకొన్ని చెప్పండి

“ఇంత గంజిబువ్వకై
ఎంత కాపలా
కుక్కకి
లౌక్యం తెలియదు.”
రైతు జీవితం గురించి ఒకటి:
“ఆరుగాలం కష్టించినా
అడ్డికి పావుశేరే
రైతు జీవితం
ఎద్దు పుండు.”
కళాకారుల గురించి రాసినవాటిల్లో భానుమతి గారి గురించి ఒకటి:
“భానుమతి
బహుముఖ ప్రజ్ఞావతి
ఆమె నటన
నభూతో న భవిష్యతి.”
ఇలా నాలుగు లైన్లలోనే నేను వారి గురించి చెప్పడానికి ప్రయత్నం చేసినాను.
“నవ నవలాకారుడు
అంపశయ్య నవీన్
ఫ్రాయిడ్‌ను పుక్కిట
పట్టిన ప్రవీణుడు.”
కొంచెం అంత్యప్రాస కలిసినట్లుండాలి, మొదటి రెండు లైన్లను చివరి రెండు లైన్లు సమర్థించేలా ఉండాలి.
“మొన్న ఆలి కోసం
నిన్న నేల కోసం
నేడు నీళ్ళ కోసం
నిత్యం ఘర్షణే జీవితం.”

రామాయణంలో భార్య కోసం, భారతంలో రాజ్యం కోసం, నేడు దేశాల మధ్య నీటి కోసం యుద్ధాలు జరుగుతున్నాని చెప్పడం నా ఉద్దేశం. ఇవి గోరుకొయ్యలు లోని కొన్ని నానీలు.

మీ వ్యాసల’హరి’ గురించి చెప్పండి

2000 నుంచి 2008 సంవత్సరాల ముందు నా సాహిత్య జీవితం ‘తథ్యము సుమతీ’ అనే పుస్తకానికి, ‘తెలుగులో యాత్రా రచనలు’ అనే పిహెచ్‌డి గ్రంథానికి పరిమితమయ్యింది. ఈ రెండూ తప్ప నేనేమీ రాయలేదు. కాకపోతే నేను అప్పుడు డిపార్టుమెంట్ హెడ్‌గా ఉండేవాణ్ణి కాబట్టి కరీంనగర్ ప్రాంతంలో ఎవరు సభ జరిపినా కూడా ఒక గౌరవ సూచకంగా నన్ను వచ్చి మాట్లాడమనేవారు. ఆవిష్కర్తగానో, ముఖ్య అతిథిగానో, అధ్యక్షుడిగానో, సమీక్షుడిగానో నన్ను పిలిచి వాళ్ళ గౌరవాన్ని చాటుకునేవారు. అప్పుడు నాకు మాట్లాడడం తప్పనిసరి అయ్యేది. దానికి ప్రిపేర్ అయ్యేవాణ్ణి, ప్రిపేర్ అయి వెళ్ళి మాట్లాడేవాణ్ణి. ఏ సభలో  మాట్లాడాలన్నా ముందు వ్యాసంలా నోట్స్ తయారు చేసుకుని వెళ్ళేవాడిని. అలా 27 పుస్తకాల సమీక్షలను వ్యాసలహరి పేరుతో 2011లో పుస్తకంగా తెచ్చాను. దీనిలో నానీల మీద ఒక పెద్ద వ్యాసం రాసినాను. ఈ పుస్తకం తరువాత ఒకాయన ఎం.ఫిల్ చేయడానికి ఉపకరించింది. కరీంనగర్ నానీలు మేలిమి రతనాలు అనే దాదాపు పదిహేను పేజీల వ్యాసం ఇందులో అన్నిటికంటే పెద్దది. ఈ పుస్తకం కూడా పండితులలో నాకు మంచి పేరును తెచ్చింది.

ఈ సమీక్షలూ, వ్యాసాలు రాయడం వల్ల ఎక్కడైనా మీరు విమర్శలు ఎదుర్కున్నారా?

లేదు. అలాంటివేవి ఎదురవలేదు. నేను ఒక సమన్వయ పూర్వకంగా రాస్తూ రావడం వల్ల అకారణంగా నిందించడం గానీ, అనవసరంగా పొగడడం గానీ చేయలేదు. ఉన్న విషయన్ని ఉన్నట్టుగా చెప్పినాను. ఏవైనా లోపాలున్నా వారికి సున్నితంగా ఎరుకపరిచాను.

మీ విద్యార్థులలో ఎవరైనా తర్వాతి కాలంలో పెద్ద రచయితలుగా పేరుపొందినవారున్నారా?

మా విద్యార్థులలో నానీల విషయానికొస్తే వెంకటేష్ అనే ఆయన నన్ను స్ఫూర్తిగా తీసుకుని ఒక పుస్తకం రాసినాడు. అతనోసారి వ్యాసమేదో రాసి చూపిస్తే నేను అందులోని లోపాలను సరిజేసి, వ్యాసాలెలా రాయాలో తెలిపాను. ఆ స్ఫూర్తితో అతను తనను మెరుగుపర్చుకుని నానీల పుస్తకం వెలువరించాడు. ఇంకా ఇద్దురు ముగ్గురు పుస్తకాలు రాసినారు. పద్యకవిత్వం, కథలు వ్యాసాలు రాసినవారు నా దృష్టికి రాలేదు. చాలామంది విద్యార్థులు కాలేజీ మేగజైన్ కోసం మాత్రం రాసి, ఆపేసారు.

మీరు ’తథ్యము సుమతీ!’ పుస్తకం 1984లో సుమారు వంద పేజీలున్నాయి. 2016లో పరిష్కృత ముద్రణ తెచ్చేసరికి 232 పేజీల పుస్తకంగా మారింది. ఈ కాలంలో మీ దృష్టిలో వచ్చిన మార్పులు, వ్యాసాలలో వచ్చిన మార్పుల గురించి చెప్పండి.

ఇదివరకు చెప్పినట్లుగా 1978లో గోపీగారితో కలిసి తంజావూరు వెళ్ళాను. అక్కడ తాళపత్ర గ్రంథాలు లభించాయని చెప్పాను కదా. వాటిని తిరగరాసుకున్నాను. 1984లో పిహెచ్‌డికి అప్లయి చేద్దామనుకుంటున్నప్పుడు ‘ఇది వరకు మీకు రచన అలవాటు ఉందా, ఏవైనా వ్యాసాలు రాసినారా’ అని ప్రొఫెసర్లు అడిగినారు. మొట్టమొదటిసారి ఇంటర్వ్యూకి పోయినప్పుడు నాకు సీటు దొరకలేదు. ‘మీకు రచనానుభవం లేనట్టుంది, ఏవైనా పుస్తకం రాసి లేదా వ్యాసాలు రాసి తీసుకురండి’ అని చెప్పారు. నా దగ్గర మెటీరియల్ ఉంది కాబట్టి, వాటిపై వ్యాసాలు రాయవలసిందిగా గోపీ సూచించారు. అప్పుడు నేను ఐదు వ్యాసాలు రాసినాను. సుమతి శతకం మీద సుమతి శతక కర్తృత్వ చర్చ, సుమతి పద్య సంఖ్య – యాభై ఆరు కొత్త పద్యాలు, మూడవది ప్రతుల వివరాలు – పాఠం మీద చర్చ, నాలుగవది సుమతి కందం – ఛందఃశిల్పం, ఐదవది సుమతి నీతి – కవితారీతి అని అయిదు వ్యాసాలు రాసి వాటిని పుస్తకంగా ప్రింట్ చేయించినాను. దాదాపు 70 పేజీల పుస్తకం వచ్చింది. రెండవసారి ఇంటర్వ్యూకి వెళ్ళినప్పుడు ఈ పుస్తకాన్ని తీసుకునిపోతే, ‘మీరు ఎన్నుకున్న అంశానికీ దీనికి సంబంధం లేదు’ అన్నారు. ఈ పుస్తకం చిన్న పుస్తకమైనా ఆంధ్రప్రదేశ్‌లోని పండితులలో మంచి పేరు తెచ్చుకున్నది. ఇంకో ముప్ఫై పేజీలు పెంచి రాసినట్లయితే ఎం.ఫిల్ స్థాయి పుస్తకమయ్యేది కదా అన్నారు. కాకపోతే నాకప్పుడు ఆ దృష్టి లేదు. ఏదో హడావిడిగా కాకుండా లోతుగా పరిశోధన చేసి ఆంధ్రసాహిత్యపరిషత్ పత్రిక, కాకినాడ వారి 56 కొత్త పద్యాలను సూచించాను. తెలుగు సాహిత్య అకాడెమీలో నూట యాభై పద్యలున్నాయి. ఆ నూట యాభైకి ఈ యాభై ఆరు పద్యాలు కలిపి 206 పద్యాలున్నాయని సూచనాప్రాయంగా చెప్పి వదిలిపెట్టాను. తాళపత్ర గ్రంథాలలోనివి నా దగ్గర ఉన్న పద్యాలు… ఇది అహంకారం కాదు గానీ… రాష్ట్రంలో ఎవరీ వద్దా లేవు. నా తదనంతరం ఈ పద్యాలు కాలగర్భంలో కలిసిపోతాయి. తంజావూరు దాక వెళ్ళి శ్రమ పడి పరిశోధన చేసినంత శ్రమా ఓర్పు ఈ కాలపు పిల్లలకు లేదనే నేను అనుకొంటున్నాను. అందుకని ఆ పద్యాలు మరుగున పడిపోకుండా ఉండడానికి రిటైరయిన తర్వాత వాటిని మళ్ళీ ముందేసుకుని వాటి ఆధారంగా అంటే సాహిత్య అకాడెమీ ప్రతి 150 పద్యాలు, తాళపత్ర ప్రతులు, తరువాత బజారు ప్రతులు, ఇవన్నింటినీ ముందు పెట్టుకుని రిపిటీషన్ కాకుండా టోటల్‌గా 206 పద్యాలు తీసుకుని పరివర్తిత ముద్రణములో అనుబంధంగా వేసినాను. కొందరన్నారు 206 పద్యాలను విడిగా పుస్తకంగా వేసినట్లయితే బాగుండేదని. అప్పట్లో నాకా ఆలోచన లేదు. భవిష్యత్తులో వేస్తానేమో. వీటిలో మూడు పద్యాలు నాకు కొరుకుడు పడలేదు. వాటిని ఒకరిద్దరు పండితుల చేత పరిష్కరింపజేసుకున్నాను. ఇంకా అడిగిన తర్వాత, పూర్తి పాఠం లభించిన తర్వాత అన్నీ కలిపి సమగ్రంగా ఒక చిన్న పుస్తకం వేయాలనుకుంటున్నాను.

దీనిలో 18 ప్రకరణాలు తీసినాను. పాత పుస్తకంలో అయిదే ప్రకరణాలుండేవి. ఇది 2016లో ముద్రింపబడింది. దీనికి కూడా రాజా రామ్‌మోహన్ రాయ్ ఫౌండేషన్ వారికి అప్లయి చేసుకున్నా కూడా కొనుగోలుకి నాకు పిలుపు రాలేదు. నా పుస్తకాలన్నింటికీ ఇలాగే అవుతోంది. ప్రచార ఆర్భాటం లేకపోవడం వల్ల పంచుకోడమే తప్ప ఎవరూ వీటిని ఆదరించడంలేదు. పండితులు మాత్రం మెచ్చుకుంటున్నారు.

మీరు సుమతి శతకం కర్తృత్వం గురించి చర్చించారు. ఈ అంశంపై మీ అభిప్రాయం ఏమిటి?

నాకు దొరికిన ఆధారాలను బట్టి బద్దెన… బద్దెనృపాలుడే రాశాడని నా అభిప్రాయం. ఆయన అదివరకే నీతిశాస్త్ర ముక్తావళి రాసినాడు. నాకు దొరికిన ఆధారాలను బట్టి బద్దెనే రాసినాడని నేను రాశాను. ఇంకెవరైనా పరిశోధకులు ఎవరైనా దాన్ని వెలికితీసినట్లయితే… అంటే ఇప్పుడో అభిప్రాయం ఉంది… బద్దెన తెలంగాణకి చెందినవాడు అని నిరూపించాలని. ఆయన వేములవాడ చాళుక్యుల కాలంలో ఉండి ఉంటాడు… అట్లా మీరు నిరూపించలేరా అన్నారు. నాకైతే సాక్ష్యాలు దొరకలేదు. కొంత ఒత్తిడి కలిగి ఒక ఏడాది దాక పుస్తకాన్ని ప్రింట్ చేయకుండా ఆపినాను. తెలుగు సాహిత్య చరిత్ర… తెలంగాణ సాహిత్య చరిత్ర రాసిన వాళ్ళు కూడా ఒక వాక్యం రాసి ఊరుకున్నారు – బద్దెన బహుశా తెలంగాణా వాడు అయిఉంటాడు అని! అయిఉంటాడు అని అంటున్నారు కానీ ఆధారాలు చూపడం లేదు. నాకు ఇదివరకున్న వ్యాసాల ఆధారంగా, పుస్తకాల ఆధారంగా సుమటి శతక కర్త బద్దెనృపాలుడే అని ముగించినాను. చివరిలో ఒక వాక్యం మాత్రం ఎవరైనా నిరూపించదలిస్తే నాకేమీ అభ్యంతరం లేదు. బద్దెన తెలంగాణకి చెందినవాడైతే నేను కూడా చాలా సంతోషపడతాను అని రాశాను.

అంటే బద్దెనృపాలుడు తెలంగాణ వాడు కాదని మీ అభిప్రాయమా?

అవును. తెలంగాణా వాడు కాదు. బహుశా ఏ కృష్ణా జిల్లా వాడో అయిఉండచ్చు. రచయిత కాలం గురించి కూడా వివాదం ఉంది. కర్తృత్వ వివాదమూ ఉంది, కాలం గురించిన వివాదమూ ఉంది. ఆయన 13వ శతాబ్ది వాడని నా అభిప్రాయం. కొన్ని అంతర్గత సాక్ష్యాలను బట్టి ఈ నిర్ణయానికొచ్చాను.

కందపద్యం పుట్టింది తెలంగాణలోనే కదా, ఈయనవి కందపద్యాలే కదా ఇక్కడివాడవుతాడేమోనని మనవాళ్ళు  అంటారు. బద్దెన, బద్దెనపల్లి ఉంది, బద్దెనృపాలుడు ఉంది, బద్ది పోచమ్మ ఉంది, బద్దిపల్లి ఉంది. ఈ పేర్లను బట్టి చూసినట్లయితే బద్దెన మన వాడేమో, వేములవాడ వాడేమో అంటున్నారు. ఏమో అంటున్నారు కాని దానికి ఆధారాలు దొరకడం లేదు. ఒకవేళ  నేనలా రాసి ఉంటే నామీద ఎంత దుమారం రేగేదో ఊహించలేను. అందుకే దానిని నేను భావి పరిశోధకులకే వదిలివేస్తున్నాను.

ఒకవేళ రాసి ఉంటే దుమారం రేగేది కాదేమో?

కాదెమో. కాని ఆధారాలు లేకుండా రాయడం నాకిష్టం లేదు.

కుమతీ శతకం కూడా ఉంది కదా…

ఉంది. కుమతి శతకంలో పేరడీ ఉంటుంది. మా లోక రీతుల్ని చూసి, లోకంలో ఉండే వ్యవహారాలను గమనించి ఇదే కందపద్యపు మూసలో పద్యాలు రాసినారు. కుమతి శతకాలు రెండున్నాయని అంటారు. ఒకదాంట్లోనయితే పరిశోధకులకు తలమునకలయ్యేంతగా ప్రశ్నలు వేసినారు. అంటే దీనిలో ఉర్దూ పదాలు కనబడుతున్నాయి కాబట్టి ఇది పదహారవ శతాబ్ది దాటినది కావచ్చు అనుకోవడం జరుగుతుంది.

మీరు గమనించిన కొన్ని పేరడీలను చెబుతారా?

తప్పకుండా:

కడుబలవంతుడైనను.. అనే సుమతి శతకంలో పద్యం ఒకటి ఉంది. దానికి రెండు పేరడీలు రచించాడు కుమతికారుడు.

“కడు బలహీనుండైనను
బడిపిల్లల కార్మికాది పామర జనులన్
వడిగొని రేకెత్తించిన
కడు బలవంతుండతండు కాదటె కుమతీ!”
“కడు బలవంతుండైనను
మెడికలు కాలేజీ జేర మెచ్చుచు యువకున్
మడియని హాస్టలు జేర్చిన
పడపుగ నంగటికి దానె పంపడె కుమతీ!”
మునిమాణిక్యం నరసింహారావు గారు కూడా ‘అభినవ సుమతీ’ పేరిట పేరడీలు రాశారు.
“అప్పచ్చుల తోడ సుష్టుగ
ఎప్పుడు భోజనము పెట్టు ఇల్లో హోటలో
చొప్పడిన యూర నుండుము
చొప్పడకున్నట్టి యూరు చొరకుము సుమతీ”
అలాగే…
“అక్కరకు రాని బస్సును
చక్కగ సినిమాకు రాక సణిగెడు భార్యన్
ఉక్కగ నుండెడు ఇంటిని
గ్రక్కున విడువంగ వలయు గదరా సుమతీ!”
వినదగు నెవ్వరు చెప్పిన పద్యానికున్న పేరడీ చూడండి
“తినదగు నెవ్వరు పెట్టిన
తినినంతనె వేగపడక త్రేన్పంగవలెన్
తిని తీపి కారమరయని
మనుజుడెపో తిండిపోతు మహిలో కుమతీ!”
మరొక పేరడీ:
“కాఫీ త్రాగని వారును
సాఫీగా లంఖణాలు సాగేవారున్
ఏ ఫీజీయక మన పని
ఆఫీసులో చేయువారు అరుదుర కుమతీ!”

ఒక్కోసారి పాదాన్ని అనుకరిస్తారు, ఒక్కోసారి శైలిని అనుకరిస్తారు. రెండు కుమతి శతకాలు ఉన్నాయన్నాను కదా, నాకు ఒకటే దొరికింది. నాకు దొరికినది 1964లో రాసినది, దొరకనిది 1954లో రాసినది. మునిమాణిక్యం గారివి కూడా అన్ని దొరకలేదు. దొరికితే ఈ పుస్తకం ఇంకా బాగా వచ్చేది.

‘యాత్రా చరిత్రలు’ పుస్తకాన్ని లఘు గ్రంథంగా ఎందుకు తెచ్చారు?

ప్రపంచ తెలుగు మహాసభలు 2012 డిసెంబరు నెలలో తిరుపతిలో జరిగాయి. తెలుగులో యాత్రా రచనలపై మొదటి పరిశోధనా గ్రంథం నాదే కాబట్టి తెలుగు యూనివర్సిటీ వారు యాత్రా రచనలపై ఒక లఘు గ్రంథం రాయవల్సిందిగా కోరినారు. అయితే నా థీసిస్ దాదాపు ఆరువందల పేజీల గ్రంథం. కాబట్టి లఘు గ్రంథాన్ని దాదాపు 108 పేజీలతో పుస్తకంగా వెలువరించినాను. దీనిలో కూడా ఓ 70 పేజీలు నా థీసిస్‌లోంచి క్లుప్తపరిచి రాసినాను. మరో ముప్ఫై పేజీలలో నాకు దొరికిన పుస్తకాలను అప్‌డేట్ చేసినాను. 1990 నుండి 2012 వరకు  ఎవరెవరు యాత్రలు చేసినారో ఆ పుస్తకాల సంక్షిప్త వివరణను కూడా ఇందులో అందించాను. పొట్టి శ్రీరాములు తెలుగు విశ్వవిద్యాలయం సహకారంతో ఆంధ్రప్రదేశ్ ప్రభుత్వం, రాష్ట్ర సాంస్కృతిక శాఖ వారి సాంస్కృతిక మండలి ఈ పుస్తకాన్ని ప్రచురించింది.

మీరు కొత్తగా రాసిన ‘గునుకుల కొండాపురం పద్మశాలీయులు బూట్ల వంశం ఏడు తరాల చరిత్ర’ అనే పుస్తకం విడుదలైంది కదా, ఈ బూట్ల వంశం గురించి కాస్త చెబుతారా?

బూట్ల వంశం అనేది మా అత్తగారి వంశం. పద్మశాలీలలో బూట్ల వారు, మచ్చవారు.. ఉంటారు. మచ్చ వంశంలొ మా ఇల్లొకటే ఉంది. మేము ఆడపిల్ల తరఫు వాళ్ళం. మా నాయనమ్మ, మా అమ్మ, నా భార్య ముగ్గురు కూడా బూట్ల వంశం నుంచే కోడళ్ళుగా వచ్చినారు. మా నాన్నగారు చనిపోయినప్పుడు… ఆబ్దికం పెట్టేడప్పుడు అయ్యవారు మా నాయన పేరు, తాత పేరు అడిగితే చెప్పినాను. తాతగారి తండ్రి పేరు అంటే చెప్పలేకపోయినా. చెప్పలేకపోవడానికి కారణం ఏంటంటే మా నాయనగారు నాలుగైదు ఏండ్ల వయసులోనే ఆ ఊరు వదిలిపెట్టి వచ్చినారు. ఆ ఊరితో సంబంధం లేకుండా పోయిందాయనకు. సందర్భవశాత్తు కూడా ఎప్పుడూ చెప్పలేదు. వాళ్ళ నాన్న పేరు చెప్పినాడు కానీ వాళ్ళ తాత పేరు చెప్పలేదు. బహుశా అడిగితే చెప్పేవాడేమో… మరి నాకు తెలియలేదు. అప్పుడయ్యవారు యజ్ఞయ్య అనే పేరుతో కర్మకాండ పూర్తి చేశారు. మా ముత్తాత గారి పేరు నాకు తెలియకపోవడమేంటని మీమాంసలో పడి బావుపేటలో ఉండే మా వియ్యంకుడిని వివరాలు తెలుసుకోమని అభ్యర్థించాను. ఆయన తెలుసుకుని నాకు చెప్పారు. తరువాత మా వంశంలోని ఆరు తరాల వారి వివరాలు సేకరించగలిగాను.

ఈ  మధ్యలో ఏమయిందంటే… మా అమ్మమ్మ వాళ్ళ భర్త… వీరయ్య… బూట్ల వంశానికి చెందినవాడు కాదు అని తెలిసింది నాకు. ఆయన వేరే ఇంటి నుండి దత్తత వచ్చినాడని తెలిసింది. చాలా ఆశ్చర్యమనిపించింది. బోట్ల దారం వడికి చేతి మగ్గం పని చేసేవారు కాబట్టి బూట్ల వంశం అని పేరు వచ్చినట్లుంది. బూట్ల వంశం గురించి ఆరా తీస్తే బాగుంటుందనిపించింది. అలా బూట్ల వంశం గురించి పరిశోధిస్తే, నాకు వారి ఏడు తరాల చరిత్ర లభించింది. ఇందుకు నాలుగేళ్ళు పట్టింది. బూట్ల వంశంలోని వారితో ముఖాముఖి జరుపుతున్నప్పుడు – చాలామందికి తమ కుటుంబ సభ్యుల పేర్లే తెలియకపోవడం చూసి విస్తుపోయాను. ఒక వ్యక్తి ఒకసారి చెప్పిన విషయం మరొక వ్యక్తి చెప్పే విషయానికి పొసిగేది కాదు. అందుకే నలుగురైదుగురి ద్వారా విషయాలను సేకరించి సత్యమని రూఢిపరుచుకున్నాకనే ఈ పుస్తకంలో పొందుపరిచాను. ఈ వంశంలో ఐదో తరానికి చెందిన వ్యక్తి.. నాకు తాతయ్య వరసయ్యే చొక్కయ్య గారు తన కొడుకులు ఆ రోజుల్లోనే హైదరాబాద్‌కి పంపి చదివించాడట. వాళ్ళు ప్రయోజకులై రాణించడం మా నాయన నన్ను కరీంనగర్‌లో చదివించడానికది ప్రేరణనిచ్చి ఉండచ్చు. నా జీవితం బాగుపడడానికి పరోక్షంగా కారణమైన చొక్కయ్య తాతగారి ఋణం తీర్చుకునేందుకు ఈ పుస్తకాన్ని వారికే అంకితం చేశాను.

మీ శిష్యుడొకరు మీ పై పుస్తకం వెలువరించారని తెలిసింది, ఆ వివరాలు చెప్తారా?

1978లో ములుగులో నాకు పాతూరి రఘురామయ్య అనే శిష్యుడు ఉండేవాడు. ఎందరో శిష్యులుంటారు కానీ ఎవరు ప్రయోజకులవుతారో మనకి తెలియదు. మనం క్లాస్ రూమ్‌లో ఏం చెబుతామో, వాళ్ళు దానిని ఎలా రిసీవ్ చేసుకుంటారో కానీ మనకేమీ తెలియదు. కానీ ఆ పిల్లవాడు ఎప్పుడో 1978లో నా శిష్యుడైనప్పటికీ, ఇంకో ఏడాదిలో టీచరుగా రిటైరవుతున్నాడు.

నేను రిటైర్ అయినప్పుడు నా గురించి ‘హరిచందనం’ పేరిట అభినందన సంచిక వెలువరించారు. దాన్ని చదివిన రఘురామయ్య, నన్ను కలిసి, నా పై ఒక పద్యకావ్యం రాయలని ఉందని అన్నాడు. “నా మీద శతకం రాయడమేమిటి? రాస్తే నా సమకాలీనులు అసూయ పడరా? అయినా దేవీదేవతలపైన కదా శతకాలు రాయల్సింది” అన్నాను. కాని అతను బాగా పట్టుపట్టిన మీదట సరేనన్నాను. నా జీవితం మొత్తాన్ని మేళవించి మధురాక్కరలు ఛందస్సులో 120 పద్యాలతో ‘గురువరేణ్య శతకం’ రాశాడు. ఆ పుస్తకం కూడా ‘గునుకుల కొండాపురం పద్మశాలీయులు బూట్ల వంశం ఏడు తరాల చరిత్ర’ పుస్తకంతో పాటుగా విడుదలయింది. ఆ పుస్తకాన్ని రఘురామయ్య నాకే అంకితం చేసినాడు. శిష్యుడు ప్రయోజకుడైతే గురువుకి అంతకన్నా ఆనందం ఏముంటుంది?

చివరగా, మీ విశ్రాంత జీవనం ఎలా ఉంది? మీ పిల్లల గురించి చెప్పండి.

2008లో ఉద్యోగ బాధ్యతల నుంచి విరమించుకున్నాను. ప్రస్తుతం పఠనం, అధ్యయనం, మనవలు మనవరాళ్లతో కాలక్షేపం. నా భార్య భారతి. నాకు ముగ్గురు కొడుకులు – రాజశేఖర్, చంద్రశేఖర్, ఇందుశేఖర్. అందరూ చదువుకుని, ఉద్యోగాలు చేస్తూ జీవితంలో స్థిరపడ్డారు. వసంతలక్ష్మి, శిరీష, భాగలక్ష్మి కోడళ్ళు. శ్రీమాన్, శీవల్లి, శ్రీకర్, శ్రీనాథ్, శ్రీముఖి మనవలు, మనవరాళ్ళు.

హరిదాసు గారూ, మా కోసం సమయం వెచ్చించి మీ వివరాలు చెప్పినందుకు ధన్యవాదాలు. నమస్కారం.

నమస్కారం. మా ఊరొచ్చి నన్ను ఇంటర్వ్యూ చేసినందుకు మీకు నా కృతజ్ఞతలు.

(డా. మచ్చ హరిదాసు, ఇం.నెం.1-86 (న్యూ), శ్రీనివాసం, పద్మనగర్, కరీంనగర్ – 505002 మొబైల్: 9849517452)