యే శుభ్ దిన్ హై హమ్ సబ్ కా, లహరాలో తిరంగా ప్యారా
పర్ మత్ భూలో సీమాపర్ , వీరోంనే హై ప్రాణ్ గవాయే
కుఛ్ యాద్ ఉన్హే భీ కర్ లో, జో లౌట్ కే ఘర్ నా ఆయే
ఏయ్ మేరే వతన్ కే లోగోం, జర ఆంఖ్ మే భర్లో పానీ
జో షహీద్ హుయే హై ఉన్ కీ, జర యాద్ కరో కుర్బానీ…
జనవరి 27, 1963 న్యూఢిల్లీ నేషనల్ స్టేడియమ్.
భారతదేశ సంగీత చరిత్రలో ఒక అద్భుతమైన సంఘటన సంభవించింది ఆరోజు. భారతదేశ సంస్కృతిలో, సామాజిక
చైనాతో యుద్ధంలో ఘోర పరాజయం అనుభవించి ఆత్మవిశ్వాసం కోల్పోయిన భారత్ ప్రజల ఆత్మగౌరవాన్ని ఉద్దీపితం చేసేందుకు, ‘జాతీయ భద్రతా నిధి’కి నిధులు సమకూర్చేందుకు సినీ కళాకారులతో ఏర్పాటు చేసిన కార్యక్రమం అది. దేశ రాష్ట్రపతితో సహా ప్రధానమైన వ్యక్తులంతా ఆ రోజు ఆ కార్యక్రమంలో పాల్గొన్నారు. కార్యక్రమం ఆరంభంలో షకీల్ బదాయుని రాసిన పాటను నౌషాద్ స్వరబద్ధం చేయగా, మహమ్మద్ రఫీ అత్యద్భుతంగా ‘ఆప్‌నీ ఆజాదీ కో హమ్ హర్‌గీజ్ మిటా సక్తే నహీ’ అనే పాట పాడాడు. ప్రజలను ఉర్రూతలూగిచింది ఆ పాట. ఈ పాటను ‘లీడర్’ సినిమాలో వాడేరు. శంకర్ జైకిషన్ స్వరపరచగా శైలేంద్ర రచించిన ‘జిస్ దేశ్ మే గంగా బహతీ హై’ పాట ‘హోఠోంపె సచ్చాయీ రహెతీహై’ ను ముకేష్ పాడేడు. అప్పటికే ఆ పాట సుపర్ హిట్‌గా నిలవటంతో అందరినీ రంజింప చేసింది ఆ పాట. కైఫీ ఆజ్మీ రాయగా మదన్ మోహన్ రూపొంచిందిన ‘కర్ చలే హమ్ ఫిదా’ పాటను రఫీ పరమాద్భుతంగా పాడి అందరినీ ఉత్తేజితులను చేశాడు. ‘తోడ్ దో హాథ్ అగర్ హథ్ ఉన్ కీ లగే ’ అన్నప్పుడు అందరూ ఆవేశపూరితులయి పోయారు. ఆ తరువాత సంగీత దర్శకుడు సి.రామచంద్ర వంతు వచ్చింది. ఆయన ఏ పాట పాడిస్తున్నాడో ముందుగా ఎవరికీ చెప్పలేదు. పాట ఏంటో, పదాలు ఏంటో ఎవరికీ తెలియదు. పాటను రాసిన గేయ రచయిత ప్రదీప్‌కు ఈ కార్యక్రమంలో పాల్గోనేందుకు ఆహ్వానం లభించలేదు. పాట ఆశా భోస్లే పాడే గీతం అని మాత్రం అందరికీ తెలుసు. కానీ అనివార్య కారణాల వల్ల ఆశా భోస్లే ఢిల్లీ రాలేకపోయింది. అందరిలో కుతూహలం కలిగిస్తున్న మరో విషయం ఏమింటంటే, సంగీత దర్శకుడు సి.రామచంద్ర నాలుగు రోజుల ముందే వచ్చాడు. కానీ గాయని లతా మంగేష్కర్ ఆ రోజు ఉదయమే ఢిల్లీ వచ్చింది. వచ్చినప్పటి నుంచీ ఆమె హోటల్ గది వదిలి బయటకు రాలేదు. అంటే ఒక్కసారి కూడా రిహార్సల్ జరగలేదు. అందరికీ తెలుసు లత, సి.రామచంద్ర కలసి పని చేయటం మానేసి దాదాపుగా ఆరేళ్లు అవుతోందని. దాంతో మాట్లాడుకోని సంగీత దర్శకుడు, గాయనిలు కలసి రిహార్సల్స్ చేయకుండా పాటని ఎలా పండిస్తారోనన్న కుతూహలం అందరిలో తీవ్రంగా ఉంది. దీనికి తోడు రఫీ పాడిన ‘అప్‌నీ ఆజాదీ కో హమ్’ పాట అందరినీ అలరించింది. ఒక తుఫానులా ఉక్కిరి బిక్కిరి చేసింది. దాంతో, లత, రఫీల నడుమ ప్రచ్ఛన్నంగా సాగుతున్న పోటీలో రఫీ విజయం సాధించాడన్న నమ్మకం అందరిలో కలిగింది.
ఆ స్వరం ప్రకంపనలు అనేక భావాలతో శ్రోతల హృదయాలను స్పందింపచేసి వారి ఆత్మలను కదిలించాయి.
అక్కడి వారందరి ఆత్మలకు తాము వేర్వేరు కాదు అంతా ఒకటేనన్న గ్రహింపు వచ్చినట్టు అందరిదీ ఏక హృదయమై స్పందించింది.
‘ఏ మేరే వతన కే లోగో’ అన్న లత పిలుపు సమస్త భారతీయులను జాగృతం చేసింది.
‘జర ఆంఖ్ మే భర్ లో పానీ’ అన్న వెంటనే జలజల కన్నీళ్లు కారేయి.
‘జో షహీద్ హువే హై ఉన్ కీ జర యాద్ కరో కుర్బానీ’ అనగానే తమ ప్రాణాలు పణంగా పెట్టి, అనేక రకాల ప్రతికూల పరిస్థితులను సహిస్తూ కూడా దేశ రక్షణ కోసం, దేశ ప్రజల గౌరవం కోసం చివరి శ్వాస వరకూ పోరీడిన సైనికుల బలిదానం స్మరణకు వచ్చి ప్రతి ఒక్కరూ రోమాంచితులయ్యారు.
‘జబ్ దేశ్ మే థీ దివాలీ, వో ఖేల్ రహే హోలీ’ అన్న వాక్యం వినగానే ప్రతి ఒక్కరి మనస్సాక్షి సిగ్గుతో తల వంచుకుంది. తాము తమ ఇళ్లళ్లో సుఖంగా నిద్రిస్తుంటే; పండుగలు, పబ్బాలు ఆనందంగా గడుపుకుంటుంటే తమలో ఒకరయిన సైనికులు సర్వ సౌఖ్యాలు త్యజించి దేశ రక్షణ కోసం సరిహద్దులు కాపలా కాస్తూ, శత్రువులతో పోరాడుతున్నారు, అందువల్లనే తాము సురక్షితంగా సంబరాలు చేసుకోగలుతున్నామన్న గ్రహింపు కలిగింది.
జబ్ హమ్ భైఠే థే ఘరోం మే, వో ఝేల్ రహే థే గోలీ…
ఈ వాక్యాలు అప్పటికే నేర భావనతో, సిగ్గుతో కుచించుకు పోతున్నవారికి వజ్రాయుధఘాతంలా తాకాయి . మనం ఇళ్లలో కూర్చున్నాం సుఖంగా. సరిహద్దుల వద్ద సైనికులు తుపాకీ గుళ్లను ఎదుర్కొంటున్నారు, మన రక్షణ కోసం! అంతే… సమస్త దేశం ‘ఏయ్ మేరే వతన్ కే లోగో’ పాటతో మమేకం అయిపోయింది. పాటలో పదాలు, పదాలు పలికే భావం, ఆ భావాన్ని హృదయంతో గానం చేస్తూ ఆత్మను స్పందింప చేస్తున్న లత స్వర మాయాజాలం ప్రతి ఒక్కరి మనోయవనికపై సరిహద్దు వద్ద సైనికుల వీరోచిత పోరాటాన్ని, వారి త్యాగాన్ని, వారి స్ఫూర్తిని, దేశభక్తిని స్పష్టంగా ప్రదర్శించాయి.
సర్‌హద్ పే మర్నే వాలా, హర్ వీర్ థా భారత్ వాసి
జో ఖూన్ గిరా పర్వత్ పర్, వో ఖూన్ థే హిందుస్తానీ
దేశంలోని వైరుద్యాలు, వైషమ్యాలు అన్ని మరచి అందరూ భారతీయులలా కలసికట్టుగా నిలబడాలన్న సందేశం అంతర్లీనంగా కనిపించేట్టు చేస్తూ, సరిహద్దు వద్ద పోరాడిన వారందరూ తమ కులం, మతం, ప్రాంతం వంటి సంకుచితాలను అధిగమించినవారు. వారంతా భారతీయులు, అక్కడ చిందినది భారతీయుల రక్తం అని అత్యంత ప్రతీకాత్మకంగా, ఎదకు హత్తుకునే రీతిలో ప్రదర్శించిన పాట వింటూ తమని తాము మరచిపోయి, అన్న రకాల భేదభావాలు, సంకుచితాలు వదలి అందరూ ఏకమై భారతీయుల్లా స్పందించారు.
థీ ఖూన్ సే లత్-పత్ కాయా
ఫిర్ భీ బందూక్ ఉఠా కే
దస్ దస్ కో ఏక్ నే మారా
ఫిర్ గిర్ గయే హోష్ గవా కే
జబ్ అంత్ సమయ్ అయాతో కహ్ గయే కి అబ్ మర్తే హై
ఖుష్ రహెనా దేశ్ కీ ప్యారోం, అబ్ హం తో సఫర్ కర్తే హై
అన్న చరణం వింటూ కంట తడి పెట్టనివారు లేరు. సైనికుల వీరత్వ ప్రదర్శనకు ఉప్పొంగని ఎద లేదు. మరణిస్తూ కూడా దేశ ప్రజల సుఖసంతోషాలు వాంఛిస్తున్న వారి త్యాగానికి జోహార్లు అర్పించని వారు లేరు. అక్కడ చిన్న పెద్ద, పేరున్న వారు అనామకులు అన్న తేడా లేకుండా ప్రతి ఒక్కరూ భారతీయులయ్యారు. అక్కడ అశ్రువులు చిలకని నయనాలు లేవు. కరగని ఎద లేదు. ఉప్పొంగని హృదయం లేదు. దేశభక్తితో జాగృతం కాని ఆత్మ లేదు.
తుమ్ భూల్ న జావో ఉన్ కో, ఇస్ లియే కహీయే కహనీ
జో షహీద్ హువేహై ఉన్ కీ, జర యాద్ కరో కుర్బానీ…
జై హింద్, జై హింద్
జై హింద్ కీ సేనా
చివరికి కోరస్ ‘జై హింద్ కీ సేనా’ అని పాడేప్పుడు సి.రామచంద్ర ఒక చమత్కారం చేశాడు. కోరస్ పాడే వారిని, ఎవరికీ కనబడకుండా తెర వెనక ఉంచాడు. దాంతో అందరి ఎదురుగా, లత ‘జై హింద్’ అంటుంటే, వెనుక నుంచి వినిపించే కోరస్ శబ్దం ఎటునుంచి వస్తున్నదో తెలియక, సమస్త భారతీయులు నలువైపుల నుంచీ ముక్త కంఠంతో ‘జై హింద్’ అంటున్న అనుభూతుకి లోనయ్యారు. అప్రయత్నంగా అందరూ ‘ జై హింద్ కీ సేనా’ అన్న నినాదాలు చేశారు.
పాట పూర్తయ్యాక సర్వత్రా నిశ్శబ్దం నెలకొంది. మరు క్షణం ఆ ప్రాంతం చప్పట్లతో, హర్షాతిరేక ధ్వానాలతో దద్దరిల్లింది.
తరువాత జరిగింది లత మాటల్లోనే ……
“నేను పాట పాడేను. పాట ఎలా పాడేనో అన్న భయం నన్ను వదలలేదు. రిహార్సల్స్
‘ఏయ్ మేరే వతన్ కే లోగోం’ పాట ప్రభావం అది. ఆ పాట పండిత్ నెహ్రూనే కాదు, సమస్త భారతీయ ప్రజలను కదిలించింది. ముఖ్యంగా ఇతర గీతాల లాగా, దేశం గొప్పతనమో, దేశభక్తి ప్రాధాన్యమో ప్రదర్శించకుండా యుద్ధంలో సైనికుల పోరాట పటిమ, త్యాగం, దేశభక్తి, వంటి విషయాలను సూటిగా హృదయాన్ని తాకేదిలా ఉండటంతో పాట ప్రజలందరినీ కదిలించింది. సైనికుల త్యాగాలను మరవకూడదని చెప్పే ‘జై హింద్ కీ సేనా’ నుంచి చివరికి ‘జై హింద్’ అంటూ ముగియటం పాట మనస్సులను హత్తుకునేట్టు చేసింది. నిజానికి పాట ఏ మేరే వతన్ కే లోగోం, జర ఆంఖ్మే భర్లో పానీ, అంటూ ఆరంభమవుతుంది. కానీ, పాటముందు తుం ఖూబ్ లగాలో న్యారా అన్నది కవి ప్రదీప్ చివరి క్షణంలో జోడించి రికార్డ్ చేసిన టేప్ లతకు అందించాడు.
పాట పూర్తయి పండిత్ జీని కలిసిన తరువాత లత వెంటనే కొల్హాపూర్ వెళ్లిపోయింది. అక్కడ ఆమె సోదరి ‘మీనా’ వివాహం జగుగుతోంది. ఆ తరువాత లత తీరా బొంబాయి వచ్చిన తరువాత కానీ ‘ ఏ మేరే వతన్ కే లోగోం’ పాట ఎంతగా దేశ ప్రజలను కదిలించిందో వారి హృదయాలను కదిలించిందో లతకు తెలియలేదు. HMV వారు వెంటనే ‘ఏ మేరే వతన్ కే లోగోం’ పాట, 78rpm డిస్క్‌ను విడుదల చేశారు. సినిమా పాటలకన్నా అధికంగా అమ్ముడు పోయిందీ పాట రికార్డు. ఈ పాట వల్ల వచ్చే రాయల్టీని కళాకారులంతా దేశభద్రతా నిధికి సమర్పించారు.
పాట అద్భుతమైనది. అందరి ఎదలను కరగించగలది. పైగా ప్రధానికి నచ్చింది. ప్రధాని కంట నీరు తెప్పించింది. దాంతో ఈ పాట ప్రాధాన్యం మరింత పెరిగి పోయింది. చలన చిత్రాలలో నేపథ్య గాయనిగా లత సంపాదించిన ఖ్యాతి అంతా ఒక ఎత్తు, ‘ఏయ్ మేరే వతన్ కే లోగోం’ పాట ద్వారా లతకు అందిన ప్రేమాభిమానాలు మరో ఎత్తు. హిమాలయాలంత ఎత్తు ఎదిగిన లత ఈ పాటతో భారత మాత స్వరానికి ప్రతీకగా ఎదిగింది. భారతదేశంలో ఒక గంగా నది, ఒక హిమాలయం, ఒక లత అని ప్రజలు ముక్త కంఠంతో ప్రకటించే స్థాయికి ఎదిగింది లత.
తాను పాట రాసే ముందు, కార్యక్రమంలో ఇతరులు పాడే పాటలను గమనించాడు ప్రదీప్. అన్నీ వేగవంతమైనవి, ఉత్తేజం కలిగించేవి, దేశభక్తి చెప్పేవి. దాంతో వాటికి భిన్నంగా, సైనికుల త్యాగాన్ని ప్రతిబింబిస్తూ, వారి వీరోచిత గాథను తన పాటలో ప్రదర్శించాలని అనుకున్నాడు. ప్రదీప్ పాట రాయటమే కాదు, పాట పాడతాడు, దానికి బాణీని కూడా సూచించాడు. అయితే ప్రదీప్ పాటలో ప్రదర్శించాలనుకున్న అంశం అందరూ పాడుతున్న పాటలలోని అంశాలకు భిన్నమైనది. ‘కర్ చలే హమ్ ఫిదా’ పాట తన కర్తవ్యాన్ని నిర్వహించి, దేశాన్ని తరువాతి తరానికి అప్పగించి వెళ్తున్న సైనికుడి హృదయ గీతం. కాబట్టి, ప్రదీప్ అనుకున్న అంశానికి భిన్నమైనదవుతంది. ఎంతో ఆలోచన తరువాత ‘ఏయ్ మేరే వతన కే లోగోం’ పాట పదాలు స్ఫురించాయి ప్రదీప్ కు . రాస్తూనే పాట గొప్పతం కవికి అర్థమయింది. ఈ పాటను రహస్యంగా ఉంచాలని, పాడే రోజే మాత్రమే ప్రపంచం ఆ పాటను వినాలని ప్రదీప్ భావించాడు. సి.రామచంద్ర అందుకు ఒప్పుకున్నాడు. ఆ సమయంలో లత, సి.రామచంద్రలు కలిసి పని చేయటం లేదు. కాబట్టి ఆశాతో పాడించాలని నిర్ణయించాడు రామచంద్ర. ఆశాతో రిహార్సల్స్ కూడా ప్రారంభించాడు.
ప్రదీప్ ప్రకారం, ఢిల్లీలో పాట పాడేందుకు ఆరు రోజుల ముందు లత, ఈ పాట పాడటానికి ఒప్పుకుంది. సి.రామచంద్ర ఎగిరి గంతేసి ఒప్పుకున్నాడు. ఈ రకంగానయినా లతతో తన సంబంధాలు పునరుద్ధరించుకోవచ్చని అతను ఆశ పడ్డాడు. అయితే అంత వరకూ ఆశాతో రిహార్సల్స్ చేయించాడు కాబట్టి ఆశ, లత కలసి యుగళ గీతంలా పాడాలని రామచంద్ర అన్నాడు. రెండు రోజుల తరువాత ప్రదీప్ లతకు, ఆశాకు పాటను ఇచ్చాడు. రిహార్సల్స్ ఆరంభమయ్యే సమయానికి తనకు ఆరోగ్యం బాలేదని తాను పాట పాడలేనని ఆశా భోస్లే చెప్పింది. రామచంద్ర ఎంత బ్రతిమలాడినా ఆమె పాట పాడేందుకు ఒప్పుకోలేదు. అయితే, రామచంద్ర ఢిల్లీ వెళ్లాల్సి రావటంతో, పాటను ప్రదీప్ స్వరంలో రికార్డు చేసి లతకు టేపు పంపించాడు రామచంద్ర. ఆ టేపు విని లత, తిన్నగా స్టేజి మీద పాట పాడింది, చరిత్ర సృష్టించింది అంటాడు ప్రదీప్.
‘మేరే వతన్ కే లోగోం’ పాట లతనే పాడాలని కవి ప్రదీప్ పట్టుపట్టాడని, ఆశాతో పాడించాలని రామచంద్ర అనుకున్నా ప్రదీప్ కోసం రాజీ పడక తప్పలేదు. అయితే ప్రదీప్ ఎంతగా బ్రతిమిలాడినా లత, రామచంద్రతో కలసి పని చేసేందుకు ఇష్టపడలేదు. చేసేది లేక ఆశాతో పాడించేందుకు ప్రదీప్ ఒప్పుకున్నాడు. ఇంతలో హఠాత్తుగా ఓ రోజు ఉదయం లత, ప్రదీప్‌కు ఫోన్ చేసి ‘పాటను పాడతాను. కానీ యుగళగీతంలా కాదు. సోలోగా ’ అన్న నియమం విధించింది. దాంతో చేసేదిలేక ఆశాను వదలి లతతోనే పాటను పాడించారు. ఈ రకంగా రామచంద్రకు తన పై ఉన్న ప్రేమను ఆధారం చేసుకుని లత పాట తానే పాడి, పాట వల్ల వచ్చిన ఖ్యాతినంతా తన స్వంతం చేసుకున్నదని రాజు భరతన్ పలు వ్యాసాల్లో రాశాడు.
లత కథనం ఇంకో రకంగా ఉంటుంది.
ఉచితంగా పాట అవసరమైతే నా దగ్గరకు వస్తావని సి.రామచంద్రతో హాస్యం చేసినా కవి ప్రదీప్ వంద చరణాలు రాసిచ్చాడు. వాటిల్లోంచి ఇప్పుడు మనకు వినిపిస్తున్న నాలుగు చరణాలను ఎంచుకున్నాడు సి.రామచంద్ర. అయితే, ఈ పాటను సావనీర్ కోసం ఇంగ్లీషుకి అనువదించిన హృదయనాథ్ చటోపాధ్యాయ, కొన్ని పదాలను మార్చాడు. పాట రాసిన రచయితగా తన పేరే ఉంచాడు. ప్రదీప్ ప్రసక్తే లేదు. అంటే, ‘ఏ మేరే వతన్ కే లోగోం’ పాట రాసిన గేయ రచయితకు కానీ, సంగీత దర్శకుడు సి.రామచంద్రకు గానీ ఈ పాట వల్ల లభించాల్సినంత గుర్తింపు, ఖ్యాతి లభించలేదు. కానీ ‘ఏయ్ మేరే వతన్ కే లోగోం’ దేశభక్తికి, దేశభక్తిని ప్రతిబింబించే మూర్తిగా లతకు పర్యాయపదంగా మారింది.
1965లో పాకిస్తాన్‌తో యుద్ధం వచ్చినప్పుడు మళ్లీ కవి ప్రదీప్, సి.రామచంద్ర కలసి ఓ దేశభక్తి గీతాన్ని రూపొందించారు. ఈ సారి పాటను ఆశా భోస్లేతో పాడించారు. కానీ ఆ పాట కాలగర్భంలో కలసిపోయింది. ఇప్పుడు, అలాంటి పాట ఒకటుందని కూడా అనేకులకు తెలియదు.
1963లో అనిల్ బిస్వాస్ రేడియోలో పని చేయటం ఆరంభించాడు. ఆయన రేడియో కోసం, పండిత్ నరేంద్రశర్మ రచించిన గేయాలను లతతో పాడించాడు. ‘యుగ్ కీ సంధ్యా’, ‘భూల్ ఆయే భూల్ జాయే’ వంటి మధురమైన గీతాలను పాడించాడు.
ఈ రకంగా లతా మంగేష్కర్ సినీ పాటల ప్రపంచంలోనూ, సినిమా యేతర పాటల ప్రపంచంలోనూ, జాతీయ స్థాయి దేశభక్తి గీతాల ప్రపంచంలోనూ తనకు ఎదురు లేదని నిరూపించింది 1960 దశకంలో.
1970 దశకం వచ్చేసరికి లతకు 40 ఏళ్లు నిండాయి. ఆమె స్వరం గమనించలేని రీతిలో మారటం ఆరంభమయింది. సినీ పరిశ్రమలో పరిస్థితులు స్పష్టంగా మారసాగాయి. ఒక తరం కళాకారులు తెరమరుగవుతూండగా, మరో తరం కళాకారులు తెరపైకి వస్తున్నారు. కొత్త తరం తనతో పాటు కొత్త పద్ధతులు, కొత్త అభిలాషలు, కొత్త అభిరుచులను సినీరంగంలో స్థిరపరుస్తోంది. హీరోలు, హీరోయిన్లు మారిపోతున్నారు. సంగీత దర్శకులు, గేయ రచయుతలు మారుతున్నారు. గాయనీ గాయకుల అదృష్టాలలో మార్పులు వస్తున్నాయి. కొత్త కొత్త గాయనీగాయకులు రంగప్రవేశం చేస్తున్నారు. సామాజిక పరిస్థితులు మారుతున్నాయి. రాజకీయాల స్వరూపం మారుతోంది. సాంఘిక జీవితంలో పెను మార్పులు సంభవిస్తున్నాయి. ప్రజల ఆకాంక్షలు మారుతున్నాయి. ప్రేక్షకుల అభిరుచులు మారుతున్నాయి. ఈ నిత్య పరిణామశీలి అయిన ప్రపంచంలో సమస్తం అనుక్షణం మార్పు చెందుతూన్న పరిస్థితిలో, మార్పును అహ్వనించటమే కాదు, మార్పును అనుసరిస్తూనే, ఆ మార్పును తనకనుగుణంగా మలచుకోగలిగిన వాడే విజయం సాధిస్తాడు. ఈ సత్యం లత తన కెరీరును 1960 దశకం నడుమ నుంచీ నెమ్మదిగా మార్చుకుంటూ వస్తూ, 1970లో సంభవిస్తున్న పెను మార్పులను తట్టుకుని ఏ మాత్రం తొణకకుండా నిలబడిన ఏకైక కళాకారిణిగా నిలిచిన విధానం అత్యద్భుతమైనది. మార్పుకు తగ్గ మార్పులు తన గాన సంవిధానంలో చేసుకుంటూ, ఆ మార్పులను తనకు అనువుగా లత మార్చుకున్న వైనం ఏ వ్యక్తిత్వ వికాస పాఠ్య పుస్తకాలలోనూ దొరకదు. అది కేవలం లత జీవితాన్ని అధ్యయనం చేయటం ద్వారానే తెలుస్తుంది.
(ఇంకా ఉంది)