కళాతాత్త్వికుడిగా సాహిత్య ప్రపంచంలో, చిత్రకళా విమర్శకుడిగా కళారంగంలో ప్రసిద్ధుడైన వ్యక్తి సంజీవదేవ్. తాను అంతరంగంలో దర్శించిన ఒక భావ ప్రపంచాన్ని,తాను తన కళ్ళ ద్వారా దర్శించిన చిత్రకళా ప్రపంచాన్ని వ్యాఖ్యానించిన వ్యక్తి సంజీవ్ దేవ్. ఆయన స్వీయ చరిత్ర మూడుభాగాలు. తెగిన ఙ్ఞాపకాలు ,స్మృతిబింబాలు,గతంలోకి అందులో స్మృతి బింబాలను గురించి ముచ్చటించడం ఈ వ్యాస పరిధి.
తెగిన ఙ్ఞాపకాలను గురించి సంజీవ్ దేవ్ చెబుతూ ఇది ఘటనాప్రధానం. అందువల్ల నవలలా సాగుతుంది అన్నారు. స్మృతి బింబాలు ఆలోచనాప్రధానం. అందువల్ల వ్యాస సంకలనంలా ఉంటుందన్నారు. ’గతంలోకి‘ లో ఘటనలు, ఆలోచనలు రెండూ ఉంటాయి. అందువల్ల చింతనాత్మక ఘటనగా, ఘటనాత్మక చింతనగా కనిపిస్తుంది. ఈ మూడు భాగాల్లోనూ ఉన్న సామాన్యసూత్రం ఏమిటంటే ఆలోచనలు, అనుభూతులు, అనుభవాలు చెప్పుకోవడం. ఈ మూడు స్వీయచరిత్ర వ్రాయాలన్న సంకల్పంతో కాక, అనుభవాలు మిగిల్చిన అనుభూతులను చెప్పాలన్న లక్ష్యంతో సాగినట్లు తెలుస్తుంది. స్వీయచరిత్రను రచించడంలో సంజీవ్ దేవ్ కు స్పష్టమైన అభిప్రాయాలున్నాయి. ’’స్వీయచరిత్రలో అతిశయోక్తుల ఆధిక్యం వర్ణనీయం. తాను ఏదైతో కాదో అది అయినట్లు వ్రాసుకోడానికి వ్యక్తి ఇష్టపడతాడు‘‘ అంటూ అతిశయోక్తి స్వభావోక్తుల వివరణలో సంయమనం స్వీయ చరిత్రకారుడికి ఉండాలని అభిప్రాయపడ్డారు.
[ad id=’3971′]
ఆలోచనా ప్రధానంగా సాగిన రెండవ భాగం స్మృతిబింబాలు. ఇందులో సమీక్ష్మాత్మక ఆలోచనలున్నాయని రచయితే చెప్పుకున్నారు. ఆ కోణం నుండి పరిశీలిస్తే వ్యక్తిగతం మొదలు సాంస్కృతికం వరకు ఎన్నో అనుభవాలకు సంజీవ్ దేవ్ ఇందులో చెప్పుకున్నారు .సాంఘిక ఆర్థిక, రాజకీయ విషయాలకంటే సాంస్కృతికచైతన్యం విశేషంగా కనిపిస్తుంది. సాంస్కృతిక స్వీయచరిత్రగా ఈ రచనను చేసిన సంజీవ దేవ్ హృదయం మేధస్సు కలిసిన స్థితి స్మృతిబింబాలు. 1951-1958 మధ్య రచించిన ఈ 52 వ్యాసాలలో 52 అనుభవాలు పరచుకుని ఉన్నాయి.
స్మృతి బింబాలలోకి వెళ్ళేముందు తన స్వీయచరిత్రకు మూడు శీర్షికలుగా తెగినఙ్ఞాపకాలు,స్మృతిబింబాలు,గతంలోకి అని ఎందుకు పెట్టి ఉంటాడని ఆలోచించవలసి ఉంటుంది. వ్యక్తి జీవితంలో తొలిపది ఏండ్లు తెగిన ఙ్ఞాపకాలే. బాల్యవిషయాలు నలుగురూ చెబితేనే తెలుస్తాయి. అందులో ఎక్కువ ఇతరులు చెప్పినవే అయి ఉంటాయి. బాల్యవిషయాలు స్వీయచరిత్రలో ఎన్ని చెప్పడానికి ప్రయత్నించినా అవన్నీ తెగిన ఙ్ఞాపకాలుగానే చెప్పవలసి ఉంటుంది. ’స్మృతిబింబాలు‘ లో ఉన్న స్వీయనుభవాలు సంజీవదేవ్ గారి 38-46 ఏండ్లలోనివి. పక్వదశలో ఉన్నస్థితి. తనలో తాను తనలోని ప్రపంచాన్ని సందర్శించినపుడు బింబరూపాన్ని పొందిన స్మృతులు ఇందులో ఉన్నాయి. ఇక్కడి ’స్మృతి‘ ఎలిజీకాదు. ’బొమ్మ‘గా తన మదిలో, ఙ్ఞప్తిలో గడ్డ కట్టుకున్న, అక్షరాలుగా ద్రవీభవించి ఆలోచనల రూపం కట్టుకున్న ఘనపదార్థం. ’స్మృతి‘రూపం కట్టింది. రూపం లేనిదే రసానుభవం లేదు. అందుకే ’బింబం‘ అని అంటారు సంజీవదేవ్. మధ్యవయస్సులో బాల్య యౌవనాలు దాటిన ఙ్ఞాపకాలు.అవి రూపం కట్టుకోవడంతో ’స్మృతి‘బింబాలయింది రెండవభాగం. మూడవభాగమంతా చెప్పుకున్నది ఘటనలు ఆలోచనలు కాబట్టి దానికి గతంలోకి అని పేరు పెట్టారు. స్వీయచరిత్రకు శీర్షికను నిర్ణయించడంలో సంజీవదేవ్ తాత్త్వికస్ఫూర్తిని ప్రదర్శించారు. ఈ స్మృతులు బింబత్వాన్ని పొందినప్పుడు అవి మనకు వైయక్తిక అనుభూతులుగా, సాహిత్య, సాంస్కృతిక, కళాత్మక, తాత్త్విక ఆలోచనలు ఆచరణలుగా ఉంటూనే అంతస్సూత్రంగా తన స్వీయానుభవాల అభివ్యక్తి ఇందులో కనిపిస్తుంది.
వ్యక్తిగతం; స్మృతిబింబాల పరంపరను వ్యక్తిగతం, కళాత్మకం, సాహిత్యం, సాంస్కృతికం, తాత్త్వికం అన్న విభాగాలుగా పరిశీలించవచ్చు. ’’కళ్ళుమూసుకొని లోపలి ప్రపంచాన్ని చూడదలచాను. నేనున్న ప్రపంచాన్ని చూడడం మానేసి నాలో ఉన్న ప్రపంచాన్ని సందర్శిస్తాను అని ఒక వ్యాసంలో చెప్పుకున్నా, బయటి ప్రపంచాన్ని కళద్వారా దర్శించి మననం చేసి వ్యాఖ్యానించారు. ఇందులో తాను చెప్పే అభిప్రాయాలూ భాగమే. తాత్త్వికత ఇందులో కనిపిస్తుంది.
• ’నాగరికులలో వృద్ధిపొందే మేధాశక్తి సుగుణాలన్నిటినీ తినివేస్తుంది.
• మనసు అభివ్యక్తి మూలం.పనిముట్టు లేనిదే కవి కవిత్వం వ్రాయలేడు.మనసు పనిముట్టు కావాలి.
• ఫొటో సజీవరూపం.అందులో ఉన్న చిత్రం ఏరితిలో ఉంటే ఆ రీతి ఫొటోలో ప్రతిబింబిస్తుంది.శిల్పం;చిత్రకళ ఊహనుంచీ పుట్టాయి.
• ఊహలో నగ్నసౌందర్యం ఆమోదయోగ్యం అవడానికి కారణాన్ని చర్చించారు.
• ఎక్కువ చదివితే original thinking పోవచ్చు.
• కోపం ఇతరుల మీద వస్తుంది.అలక తన మీద వస్తుంది.
[ad id=’3971′]
ఇటువంటి అభిప్రాయాలు స్మృతిబింబాల్లోవి.ఇలాంటివి మరెన్నో ఉన్నాయి.
1951-59 మధ్య చేసిన ఆలోచనలివి.వీటి వెనుక కాలప్రభావం కూడా ఉంది.నాగరికుల మేధాశక్తి సుగుణాలను చంపుతుందన్న మాటను స్వాతంత్ర్యానంతర కాలంలో సంజీవదేవ్ చెప్పారు.ఇవాళ్ళ’మేధస్సు‘ వికృతరూపాన్ని మనం ఒక్కొక్కసారి చూస్తున్నాం. ఇది ఒక వ్యక్తిత్వం విషయంలో సంజీవదేవ్ దృష్టి అయితే మనసు అభివ్యక్తి మూలం, మనసు పనిముట్టు అన్నది కళాతాత్త్వికుడు చేసే ఆలోచనలకు ప్రతిరూపం. స్వతంత్ర ఆలోచనలున్నదే ప్రతిభ.వ్యుత్పత్తి ప్రతిభను మెరుగుపరచాలి. శాస్త్ర, కావ్య అవేక్షణం వలన ఙ్ఞానవిస్తృతి జరగాలి గానీ స్వతంత్ర ఆలోచనలు పోకూడదు.’ఎక్కువ చదివితే original thinking పోవచ్చు అన్న ఆలోచన ’ప్రతిభ‘ పై పడుతున్న ప్రభావాన్ని దృష్టిలో పెట్టుకుని చెప్పింది. ఇలా తన అనుభవాలను చెప్పుకునే సమయంలో సార్వకాలీన, సార్వజనీన, సత్యావిష్కరణలు చేస్తుంటారు సంజీవదేవ్.
కళాత్మకం; స్మృతిబింబాలలోని 52 వ్యాసాలలోనూ కళాత్మక అంశాల చర్చ అక్కడక్కడ కనిపిస్తుంది. వీటిలో ఫొటోగ్రఫీ కి చిత్రకారుడికి మధ్య తేడాను చెప్పడం, చిత్రకళకు ఇతర కళలకు మధ్య ఉన్న సాదృశ్యాలను,భేదాలను చర్చించారు
• ‘చిత్రకారుడికున్న అనంతస్వేచ్ఛ పొటోగ్రాఫర్ కు ఉండదు.పులిని మేకతింటున్నట్లు చిత్రించగలడు.చిత్రకారుడు కానీ ఫొటోగ్రఫీ ఆపని చేయలేదు.అని సృజనాత్మక ఎందులో వివరించారు సంజీవదేవ్.
• లలితకళలను దృశ్య,శ్రవ్య,మిశ్రమ అని విభజించి,దృశ్యకళలో చిత్ర,శిల్ప,వాస్తులు,శ్రవ్యకళలు సంగీత సాహిత్యాలని,నాట్యకళ మిశ్రమ కళ అని విభజించి వాటి అంతస్తత్త్వాన్ని విశ్లేషించారు.
• చిత్ర,శిల్పకళలు’రూపకళ‘ ఎప్పుడు అవుతాయో చెబుతూ’రాతిలో మలిచి కాని వర్ణాలు పూసి కాని రూపాలను కల్పించే కళను రూపకళ‘ అన్నారు.
కవి,గాయకుడు,చిత్రకారుడు,సృష్టించే కళలో వర్ణం,భావం ప్రాధాన్యాన్ని చర్చిస్తూ చెప్పిన అభిప్రాయం కళాతాత్త్వికుడి దృష్టిని చెబుతుంది.
• కవి భావానికి రూపం పదాలు.చిత్రకారుని భావానికి రూపం రంగులు.గాయకుని భావానికి రూపం నాదం.నాదం లేని భావం వినిపించదు.రంగులేని భావం కనిపించదు.పదాలు లేని భావం పలుక నేరదు‘‘ రూపం లేకపోతే భావం లేదని చిత్రకళా విమర్శకుడు మాత్రమే అనగలిగే మాట.వస్తువుకు భావం ఉన్నా అది రూపం పొందకపోతే దానికి గౌరవంలేదని చిత్రకళా దృష్టితో వ్యాఖ్యానించారు.
కళాప్రయోజనం ఏమిటి? దీనికి అనేకులు అనేకరీతుల జవాబు చెబుతారు. అయితే సంజీవదేవ్ సౌందర్యాత్మక దృష్టితో దాని ప్రయోజనాన్ని వ్యాఖ్యానించారు. అదెలా ఉంటుందో చెబుతూ
• ’జీవితంలో అన్నం తరువాత సౌందర్యానిదే గొప్పస్థానం. ఆ సౌందర్యం మాటల్లో వ్యక్తమైతే సాహిత్యం అంటాం. ధ్వనిలో వ్యక్తమైతే సంగీతం అంటాం. రంగుల్లో వ్యక్తమైనప్పుడు చిత్రకళ అంటాం. భంగిమలో వ్యక్తమైనప్పుడు నాట్యం అంటాం అని ఆయా లలిత కళలలో ఏది సౌందర్యమో చెప్పడంద్వారా అదే దాని ప్రయోజనంగా ప్రతిపాదించారు. సినిమా,నాటకాల్లోని దృశ్యలయ,శ్రవ్యలయలు మనస్సుకు ఆనందాన్నిస్తాయి.ఇటువంటి అనేక అభిప్రాయాలు ఈ స్మృతి బింబాలలో కనిపిస్తాయి.
సాహిత్యాత్మకం; సంజీవదేవ్ ఎంతటి కళాతాత్త్వికుడో అంతటి సాహిత్యజీవి. ఆయన ఆలోచనలలో రూపుకట్టుకున్న బింబాలలో సాహిత్యాత్మకమైనవి కూడా ఉన్నాయి. ఇందులో అలంకారం సాహిత్యప్రక్రియ, శిల్పం వంటి అంశాల గురించి తన అభిప్రాయాలను చెప్పారు. వాటిలో ఖండకావ్యం,మహాకావ్యం మధ్య తేడాను చెబుతూ ’ఖండకావ్యం వేణుసంగీతం,మహాకావ్యం వీణాసంగీతం.ఖండకావ్యం సెలయేరు మహాకావ్యం గంగానది. ఖండకావ్యం మాలకుంజం మహాకావ్యం వకుళవృక్షం. ఖండకావ్యం సరళత-మహాకావ్యం క్లిష్టత,ఖండకావ్యం లలితసౌందర్యం మహాకావ్యం గంభీరసౌందర్యం అంటూ సంగీతం, చిత్రలేఖనం, శిల్పం, సాహిత్య కళల భూమికతో ఆ రెండింటి మధ్య తేడాను వివరించారు. అతిశయోక్తిని ప్రయోగించినా స్వభావోక్తిని బలపరిచేదిగా ఉండాలి. కానీ స్వభావోక్తిని భంగం కలిగించేదిగా ఉండకూడదు అంటూ అలంకార ప్రయోగంలో తీసుకోవాల్సిన జాగ్రత్తను చెప్పారు. ’శిల్పం‘జీవితం కొరకు అన్నది మరో మంచి అభిప్రాయం.మేఘుడిని కాళిదాసు అచేతన పదార్థంగా చెప్పడాన్ని సంజీవదేవ్ అంగీకరించలేదు.
సాంస్కృతికం; స్మృతి బింబాలను ఒక సాంస్కృతిక స్వీయ చరిత్రగా సంజీవదేవ్ చెప్పుకున్నారు. సాంస్కృతిక అంశాలలో తనకాలం నాటి పుస్తకాలు,పత్రికలు,వ్యక్తులు,ప్రయాణానుభవాలు,వ్యక్తుల అభిరుచులు వంటివన్నీ చేరుతాయి. తాను అంకితం పొందిన మానస్ మూకుర్, rhythm అన్న త్త్రెమాసిక పత్రిక, view finder అన్న యూరప్ అమెరికాలకు వెళ్ళేపత్రిక, నిరీక్ష అన్న బెంగాల్ పత్రిక, 100 poems from the Japanese golden, Book of Tagore వంటి పత్రికలు, పుస్తకాలు కళా, సాహిత్యరంగాలలో నిర్వహించిన పాత్రను వివరించారు. ఓ.సి.గంగూలీ, పైడిరాజు, అసిత్కుమార్ హల్దార్, వింజమూరి శ్రీనివాసచారి, శ్యామలకృష్ణఘోష్(జియాలజిస్టు) చలం, బెట్రాండ్ రస్సెల్, దామెర్ల రామారావు, చిత్రకారుడు ఎస్.వి.రామారావు వంటి వారితో తనకున్న ఆత్మీయతను అనుబంధాలను, కళాత్మక జీవనాన్ని చెప్పడం ద్వారా తనకాలం,తనముందుకాలం సాంస్కృతిక చరిత్రను వివరించారు.
[ad id=’3971′]
తాత్త్వికం; సంజీవదేవ్ ఆలోచనలు, అనుభూతులు,అనుభవాలు అదే స్థాయిలో ఆగిపోవు. అవి మరింత ముందుకు ప్రయాణిస్తాయి. తాత్త్వికస్పర్శను అందిస్తాయి. స్థూలంగా ఒక ఆలోనను చెబుతున్నట్లు అనిపించినా అందులో తాత్త్వికతను స్ఫురింపచేయడం ఆయనశైలి. వ్యక్తిగతంగాకానీ కళాపరంగా గానీ, ఆనందాన్ని ఎట్లా పొందుతాం అన్న ప్రశ్న వేసుకుని ’’ఆనందం వ్యక్తి అభిరుచి మీద ఆధారపడి ఉంటుంది‘‘. ఒక కళాత్మక ప్రక్రియ ఒకరికి,మరొకటి మరొకరికి ఆనందాన్నివ్వడానికి కారణం రుచిభేదం అని ప్రాచీనులు చెప్పినదాన్ని అభిరుచి భేదమని ఆధునికంగా సంజీవదేవ్ చెప్పారు. ఈ ఆనందంలో మనుషులిచ్చేది వస్తువులు ఇచ్చేది అని రెండు రకాలుంటాయని, ఏదైనా తన కొరకే జరిగిందని అనుకోవడంలోనే ఆనందాన్ననుభవిస్తాడని సంజీవదేవ్ భావించారు. మానవుడు భూత భవిష్యత్ వర్తమానాల పట్ల తన వైఖరిని నిర్ణయించుకోవలసిన రీతిని చెబుతూ భూతకాలానికి అమితమైన ప్రాముఖ్యం ఇవ్వడం,వర్తమానకాలానికి అసంతృప్తి చెందడం,భవిష్యత్తును గురించి నిరాశచెందడం హానికరం అన్నారు. స్థూల దృష్టికి నీతివాక్యాలనిపించినా కాలస్వభావాన్ని తాత్త్వికంగా చెబుతున్నట్లు గుర్తించవచ్చు. మానవుడు తనను తాను తెలుసుకోవడమే ఆస్తిక, నాస్తిక వాదాల ఆదర్శమని, ఆలోచించడమే అన్నింటికంటే మించినపని అని, మనుషుల్నితినే జంతువుల్ని మనుషులు తినరు. మనుషుల్ని తినని జంతువులను తింటారు.ఎక్కడి న్యాయం అంటూ చెప్పిన మాటలు తాత్త్విక స్ఫురణను కలిగి ఉన్నాయి. ఇటువంటి అభిప్రాయాలెన్నో స్మృతి బింబాలులో కనిపిస్తాయి.
ఏడేండ్ల బాటు ఆంధ్రజ్యోతిలో శీర్షికగా సాగిన స్మృతిబింబాలులో సంజీవ్ దేవ్ ఆలోచనాప్రపంచం, అనుభూతి ప్రపంచం కనిపిస్తుంది. ఆ ప్రపంచంలో మనను మనం మరచిపోయేట్లు చేస్తుంది. ఒక తాత్త్వికమైన కళాత్మకమైన ఆలోచనాబ్ధిలో మనిగి తేలుతాం .సంజీవ్ దేవ్ ఆలోచనా స్ఫురణను అందుకోలేకపోతే ఆ సముద్రంలో మనిగిపోతాం. పాఠకులను మరింత భావుకులను కళను ఆస్వాదించే వీలును తీరును నేర్పిస్తుంది స్మృతిబింబాలు.
