‘సిరికోన’ చర్చాకదంబం-4

[box type=’note’ fontsize=’16’] సిరికోన వాక్స్థలిలో జరిగిన చర్చ పాఠ్యాన్ని కూర్చి అందిస్తున్నారు డా. గంగిశెట్టి లక్ష్మీ నారాయణ. [/box]

“పరాకాష్ఠ”― సాధు శబ్దచర్చ (చర్చాకదంబం)

–ప్రశ్న: డా. శొంఠి శారదాపూర్ణ
– వివరణ: డా.పాలపర్తి, ఆచార్య రాణీ సదాశివమూర్తి

~
షికాగో వాసిని, బహు కళా శాస్త్ర విదుషీమణి, డాక్టర్ శొంఠి శారదాపూర్ణ గారికి ఒక శబ్దం విషయంగా సందేహం కలిగింది.

‘పరకాష్ఠ’, ‘పరాకాష్ఠ’ రెండూ సాధుశబ్దాలేనా? అని!

“పరకాష్ఠ” సాధువు అని గురుజనుల వలన విన్నట్లు భావిస్తూ, ‘పరా – కాష్ఠా’ సమాసంలో ‘పరకాష్ఠా’గా మారుతున్నదేమో అని అభిప్రాయపడ్డారు.

సందేహ నివృత్తి కోసం కొంతకాలం క్రితం సిరికోనలో ప్రశ్నించారు.

వెంటనే డాక్టర్ పాలపర్తి శ్యామలానంద శతావధాని గారు స్పందిస్తూ:
“ఇక్కడి ‘పరా’, ఉపసర్గలలోని ‘పరా’. అది ఎప్పుడూ దీర్ఘాంతమే. ‘పర’ శబ్దము వేరు. అది వ్యస్తసమస్తదశలలో మారుచుండును. ఇది మారదు.

ఈ ఉపసర్గకు తురీయమని అర్థము. పరాశక్తి, పరాకాష్ఠ,పరాక్రమ…” ఇత్యాది అని సోదాహరణంగా వివరించారు..
తదుపరి – “సమాసమైనప్పుడు ‘పరా’ ఉపసర్గ ‘పర’గా మార్పు చెందే అవకాశమున్నదా? తెలియజేయ” వలసిందిగా శారదాపూర్ణగారు మళ్లీ కోరారు…

బదులుగా పాలపర్తి గారు:   “ఉపసర్గ ఎప్పుడూ మారదు. ‘పరా చ సా దేవతా పరదేవతా’. ఇక్కడ సుబంతం. పరః,పరా,పరమ్ మూడులింగాలు. సమాసంలో సుప్పులు లోపిస్తాయి కనుక ప్రాతిపదికగానే ‘పర’ గా ఉంటుంది.” అని విశదీకరించారు.

ఆ పిమ్మట ఆచార్య రాణీ సదాశివమూర్తి సాకల్యంగా ఇలా వివరించారు:

1. పరా, అవ్యయము
   విమోక్షః । ప్రాధాన్యమ్ । ప్రాతిలోమ్యమ్ । ధర్షణమ్ । ఆభిముఖ్యమ్ । భృశార్థమ్ । విక్రమః । గతిః । వధః ।
   ఇతి మేదినీ (అని మేదినీకోశం)
   *ఉపసర్గవిశేషము* । అస్యార్థః । > భఙ్గః । అనాదరః । ప్రత్యావృత్తిః । న్యగ్భావః ।
   అని ముగ్ధబోధటీకలో దుర్గాదాసు ॥
   ఇక్కడ తెలుసుకోవలసిన విషయాలు కొన్ని ఉన్నాయి.
   *1. నిపాతలు (22)*
   నిపాతలన్నీ అవ్యయాలే.
   ప్ర, పరా, అప, సమ్‌, అను, అవ, నిస్‌, నిర్‌, దుస్‌, దుర్‌, వి,ఆ (ఆఙ్‌), ని, అధి, అపి, అతి, సు, ఉత్ /ఉద్‌, అభి, ప్రతి, పరి ఉప
   ఈ *నిపాతలన్నీ* క్రియలతో కలిసినప్పుడు మాత్రమే *ఉపసర్గలు* అని పిలువబడుతాయి.
   (*ప్రాగీశ్వరాన్నిపాతాః। ఉపసర్గాః క్రియాయోగే।) అని పాణిని సూత్రద్వయం..
   ఈ 22 నిపాతలలో ఒకటి *పరా*. అది క్రియలతో కలిస్తే ఉపసర్గ అనిపిలువబడుతూ ఈ క్రింది రూపాలవంటి రూపాలను పొందుతుంది.
   పరాహత, పరాగత, పరాదృష్ట,  పరాక్రాన్త, పరావృత్త, పరాజిత, పరాధీన, పరాకృత, పరాఙ్ముఖ వంటి రూపాలలో మాత్రమే ఇది ఉపసర్గ. ఉపసర్గలు ఎప్పుడూ మార్పు చెందవు.
   2. పరమ్/పరః/పరా ― ఇది విశేషణవాచక సుబంతం.
   దీనికి లింగ-విభక్తి-వచనాలు ఉంటాయి. అటువంటి సందర్భాలలో ఈ పరశబ్దానికి అనేకార్థాలూ ఉంటాయి.
   ఇవి ఉపసర్గలు కావు … ఇవి విశేషణములు మాత్రమే
   వీటి ప్రయోగాలు ఇలా ఉంటాయి.
   1. పుంలింగంలో …
   పరపురుషః … పరశ్చ అసౌ పురుషశ్చ … = పరపురుషుడు (పరమాత్మ)
   పరబ్రహ్మా .. పరశ్చ అసౌ బ్రహ్మా చ = సగుణపరబ్రహ్మ (పుంలింగము)
   2. నపుంసకలింగంలో …
   పరబ్రహ్మ … పరం చ తత్ బ్రహ్మ చ (పరబ్రహ్మము) నిర్గుణ పరబ్రహ్మము
   3. స్త్రీ లింగంలో…
   పరాదేవతా = పరా చ సా దేవతా చ
   పరదేవతా = పరేషాం (సర్వశ్రేష్ఠానాం త్రిమూర్తీనామపి) దేవతా (షష్ఠీతత్పురుష)
   గమనిక :  ఇక్కడ ‘పర‘ శబ్దము ఉపసర్గ కాదు. స్త్రీ లింగమూ కాదు.
   త్రిమూర్తి ప్రతిపాదక పుంలింగశబ్దం. అందుకని హ్రస్వమైంది.
   పరా శబ్దము సదా స్త్రీలింగము
   పరావిద్యా, పరాశక్తి, పరా, పరాంబా, పరాభట్టారికా– మొదలైనవి. వీటిలో ఎప్పుడూ రా హ్రస్వము కాదు.
   ‘పరా‘ స్త్రీలింగశబ్దము
   పదనిష్పత్తి > పృ+ అచ్ + తతః టాప్ ।
   1. వన్ధ్యా- కర్కోటకీ (ఒక విషము)। ఇతి రాజనిఘణ్టుః ॥
   (అస్యాః గుణా యథా, — “బన్ధ్యాకర్కోటకీ లఘ్వీ కఫణుద్వ్రణశోధినీ । సర్పదర్పహరీ తీక్ష్ణా విసర్పవిషహారిణీ ॥” ఇతి భావప్రకాశస్య పూర్బ్బఖణ్డే ప్రథమే భాగే ॥)
   2.  పరా వాక్
   నాభిరూపమూలాధారాత్ ప్రథమోదితనాదస్వరూప- వర్ణః । యథా, — “మూలాధారాత్ ప్రథమముదితో యస్తు భావః పరాఖ్యః ॥” ఇత్యలఙ్కారకౌస్తుభే ప్రథమకిరణః ॥
   3. గంగా
   సముద్రమును, భక్తులకోర్కెలను పూరిస్తుంది కనుక గంగ
   పరా అని పిలువబడుతుంది.
   పూరయతి సాగరం భక్తమనోరథఞ్చేతి వ్యుత్పత్యా గఙ్గా । యథా, కాశీఖణ్డే । ౨౯ । ౧౦౬ ।
   “పరానన్దా ప్రకృష్టార్థా ప్రతిష్ఠా పాలనీ పరా ॥”
   అలాగే  గాయత్రీ
   4 . గాయత్త్రీ । యథా, దేవీభాగవతే । ౧౨ । ౬ । ౯౦ । “పార్వ్వతీ పరమోదారా పరబ్రహ్మాత్మికా పరా ॥”)

 ― స్వస్తి
జ్యేష్ఠ భగినీసదృశులైన శారదాపూర్ణగారికి నమస్సులు.
ఇక్కడ నేను నివేదించుకోవలసిన విషయాలు కొన్ని ఉన్నాయి.
1. నేను ఇంకా *పరకాష్ఠం/పరా కాష్ఠా* గురించి మాట్లాడలేదు.
2. శ్రీ పాలపర్తి వారు సంగ్రహంగా చెప్పినదాన్నే నేను వివరించి చెప్పాను.
సారం – ఉపసర్గరూపమైన *పరా* సమాసంలో – *పర* గా మారదు.
మీరు చెప్పిన *పరకాష్ఠం* లోని *పర* ఉపసర్గ కాదు. అది సుబంతరూపమైన *విశేషణ పదమైన  *పర*  అని గ్రహించ గోరతాను.
అందుకే హ్రస్వత్వంలో తిరస్కరించవలసినపనిలేదు.
ఇక *పరకాష్ఠం/పరా కాష్ఠా* ప్రయోగాల గురించి తెలుసుకుందాం.
ఇక్కడ *పర/పరా* శబ్దములు ఉపసర్గలు కావు. వీటి అర్థము *తుది/చరమము/అగ్రము/హద్దు/చిట్టచివరి* అనే అర్థం లో విశేషణం.
ఇక *కాష్ఠం/కాష్ఠా* అనే పదముల అర్థములు –
అ) *కాష్ఠమ్* … వెదురు కర్ర లేక ఖాదిరాది వృక్షముల కట్టె అని అర్థం.
ఈ అర్థం లో *పరకాష్ఠం* కుదురుతుంది.
ఇక్కడ విగ్రహవాక్యం ఇలా చెప్పుకోవాలి.
*కాష్ఠస్య పరమ్* *పరకాష్ఠమ్* అని.
*ఉత్తరకాయః, *పూర్వకాయః*  లాగా.
*గమనిక*-
*ఈ ప్రయోగం ఇలా సాధువు అవుతుంది. కాని నాకు సిద్ధప్రయోగాలు తటస్థ పడలేదు.*
ఆ) ఇక *కాష్ఠా* అంటే 1.కాలముహూర్తభాగము.
2. ఉత్తరావధి అని అర్థం.
ఈ అర్థం లో *పరా కాష్ఠా* అనే ప్రయోగం వ్యస్తం గా ఉన్నది.
*శ్లోకం* (కుమారసంభవం లోని ప్రయోగం)
స్వయంవిశీర్ణద్రుమపర్ణవృత్తితా
*పరా హి కాష్ఠా* తపసస్తయా పునః।
తదప్యపాకీర్ణమతః ప్రియంవదాం
వదన్త్యపర్ణేతి చ తాం పురావిదః॥
– కుమారసమ్భవమ్ ౫.౨౮
*పదచ్ఛేదః*
స్వయం-విశీర్ణ-ద్రుమ-పర్ణ-వృత్తితా పరా హి కాష్ఠా తపసః తయా పునః।
తత్ అపి అపాకీర్ణమ్ అతః ప్రియంవదామ్ వదన్తి అపర్ణా ఇతి చ తామ్ పురావిదః॥
*అన్వయః*
తపసః హి *పరా కాష్ఠా* స్వయం-విశీర్ణ-ద్రుమ-పర్ణ-వృత్తితా (అస్తి)। తత్ అపి తయా పునః అపాకీర్ణమ్। అతః చ పురావిదః తామ్ ప్రియంవదామ్ అపర్ణా ఇతి వదన్తి॥
ఈ విషయాన్ని మల్లినాథులవారూ ఉదహరించారు.
అలాగే కఠోపనిషత్తు లో కూడా…
*సా కాష్ఠా సా పరాగతిః*  … పరమావధి అనే అర్థంలో *పరా* లేకుండానే వాడారు.
జ్యేష్ఠ భగినీసదృశులైన శారదాపూర్ణగారికి నమస్సులు.
ఇక్కడ నేను నివేదించుకోవలసిన విషయాలు కొన్ని ఉన్నాయి.
1. నేను ఇంకా *పరకాష్ఠం/పరా కాష్ఠా* గురించి మాట్లాడలేదు.
2. శ్రీ పాలపర్తి వారు సంగ్రహంగా చెప్పినదాన్నే నేను వివరించి చెప్పాను.
సారం – ఉపసర్గరూపమైన *పరా* సమాసంలో – *పర* గా మారదు.
మీరు చెప్పిన *పరకాష్ఠం* లోని *పర* ఉపసర్గ కాదు. అది సుబంతరూపమైన *విశేషణ పదమైన  *పర*  అని గ్రహించ గోరతాను.
అందుకే హ్రస్వత్వంలో తిరస్కరించవలసినపనిలేదు.
ఇక *పరకాష్ఠం/పరా కాష్ఠా* ప్రయోగాల గురించి తెలుసుకుందాం.
ఇక్కడ *పర/పరా* శబ్దములు ఉపసర్గలు కావు. వీటి అర్థము *తుది/చరమము/అగ్రము/హద్దు/చిట్టచివరి* అనే అర్థం లో విశేషణం.
ఇక *కాష్ఠం/కాష్ఠా* అనే పదముల అర్థములు –
అ) *కాష్ఠమ్* … వెదురు కర్ర లేక ఖాదిరాది వృక్షముల కట్టె అని అర్థం.
ఈ అర్థం లో *పరకాష్ఠం* కుదురుతుంది.
ఇక్కడ విగ్రహవాక్యం ఇలా చెప్పుకోవాలి.
*కాష్ఠస్య పరమ్* *పరకాష్ఠమ్* అని.
*ఉత్తరకాయః, *పూర్వకాయః*  లాగా.
*గమనిక*-
*ఈ ప్రయోగం ఇలా సాధువు అవుతుంది. కాని నాకు సిద్ధప్రయోగాలు తటస్థ పడలేదు.*
ఆ) ఇక *కాష్ఠా* అంటే 1.కాలముహూర్తభాగము.
2. ఉత్తరావధి అని అర్థం.
ఈ అర్థంలో *పరా కాష్ఠా* అనే ప్రయోగం వ్యస్తం గా ఉన్నది.
*శ్లోకం* (కుమారసంభవం లోని ప్రయోగం)
స్వయంవిశీర్ణద్రుమపర్ణవృత్తితా
*పరా హి కాష్ఠా* తపసస్తయా పునః।
తదప్యపాకీర్ణమతః ప్రియంవదాం
వదన్త్యపర్ణేతి చ తాం పురావిదః॥
– కుమారసమ్భవమ్ ౫.౨౮
*పదచ్ఛేదః*
స్వయం-విశీర్ణ-ద్రుమ-పర్ణ-వృత్తితా పరా హి కాష్ఠా తపసః తయా పునః।
తత్ అపి అపాకీర్ణమ్ అతః ప్రియంవదామ్ వదన్తి అపర్ణా ఇతి చ తామ్ పురావిదః॥
*అన్వయః*
తపసః హి *పరా కాష్ఠా* స్వయం-విశీర్ణ-ద్రుమ-పర్ణ-వృత్తితా (అస్తి)। తత్ అపి తయా పునః అపాకీర్ణమ్। అతః చ పురావిదః తామ్ ప్రియంవదామ్ అపర్ణా ఇతి వదన్తి॥
ఈ విషయాన్ని మల్లినాథులవారూ ఉదహరించారు.
అలాగే కఠోపనిషత్తు లో కూడా…
*సా కాష్ఠా సా పరాగతిః*  … పరమావధి అనే అర్థంలో *పరా* లేకుండానే వాడారు.
***

తిరుపతి లోని జాతీయ సంస్కృత విశ్వవిద్యాలయంలో డీన్ గా ఉన్న  ఆచార్య రాణీ సదాశివమూర్తి గారు అంత విపులంగా చెప్పాక, ఇక అనుమానం అణుమాత్రమైనా మిగిలేది ఎక్కడ?
ఇది ఈ ఏడాది ఏప్రిల్ నెల ఆరేడు తేదీల్లో మేము సదా గుర్తుంచుకొనేలా, పై ముగ్గురికీ ప్రణతులర్పిస్తూ నేర్చుకున్న శబ్దపాఠం.

నివేదన : గంగిశెట్టి లక్ష్మీనారాయణ